Tiểu thuyết Đêm hội Long Trì được đăng tải lần đầu tiên trên tạp chí Tri tân năm 1942 - là dấu ấn để nhà văn Nguyễn Huy Tưởng khẳng định tên tuổi của mình trên văn đàn. Với Đêm hội Long Trì, người đọc sớm nhận thấy ở Nguyễn Huy Tưởng một ngòi bút có khuynh hướng lịch sử không trộn lẫn.

Dựa trên tấn bi kịch trong gia đình nhà chúa mà sử sách ghi lại, Nguyễn Huy Tưởng đã dựng lên một bức tranh xã hội thời phong kiến với nhiều vấn đề được đặt ra. Việc tranh ngôi đoạt vị đã dẫn đến kết cục là gia đình nhà chúa rồi cả ngôi vị chúa Trịnh đều tiêu vong. Không những thế sự an nguy của kinh thành, hay rộng hơn là của đất nước cũng đều chịu chung hệ lụy.

Tác phẩm cũng đặt ra vấn đề trách nhiệm của kẻ sĩ và người thi hành công vụ trước cái ác lộng hành. Với một cốt truyện gọn gàng, giàu chất thơ và kịch tính, Đêm hội Long Trì đã được chuyển thể thành chèo, cải lương, phim truyền hình gây được tiếng vang.

Cuốn tiểu thuyết kể về câu chuyện của Nguyễn Mại, một thanh niên làng chài nghèo, mang trong mình chí lớn cứu nước. Anh tình cờ gặp gỡ và yêu Thuý Vân, một cô gái xinh đẹp, con gái của một quan lại nhà Trịnh. Nguyễn Mại đã bị cuốn vào vòng xoáy của cuộc đấu tranh giữa hai phe cánh trong triều đình, và cuối cùng phải trả giá bằng mạng sống của mình.

Cuốn tiểu thuyết có thể được chia thành hai phần chính:

Phần 1 của cuốn tiểu thuyết giới thiệu bối cảnh lịch sử và các nhân vật chính. Câu chuyện bắt đầu vào năm 1775, khi chúa Trịnh Sâm lên nắm quyền. Trịnh Sâm là một người tài giỏi, nhưng sau khi trở thành chúa, ông ngày càng sa đọa, ăn chơi hưởng lạc. Điều này đã dẫn đến sự suy thoái của triều đình, và cuộc sống của nhân dân trở nên lầm than.

Trong bối cảnh đó, Nguyễn Mại xuất hiện. Anh là một thanh niên làng chài nghèo, nhưng mang trong mình chí lớn cứu nước. Anh tình cờ gặp gỡ và yêu Thuý Vân, một cô gái xinh đẹp, con gái của một quan lại nhà Trịnh. Nguyễn Mại đã quyết định gia nhập triều đình với hy vọng có thể thay đổi được tình hình.

Phần 2 của cuốn tiểu thuyết là phần chính của tác phẩm. Trong phần này, các mâu thuẫn và xung đột trong xã hội được đẩy lên cao trào. Nguyễn Mại bị cuốn vào vòng xoáy của cuộc đấu tranh giữa hai phe cánh trong triều đình, và cuối cùng phải trả giá bằng mạng sống của mình.

Cuộc đấu tranh giữa hai phe cánh trong triều đình là một trong những mâu thuẫn chính của tác phẩm. Phe cánh của chúa Trịnh Sâm ngày càng trở nên lộng hành, tham nhũng, gây ra nhiều tai tiếng. Phe cánh đối lập, đứng đầu là Tuyên phi Đặng Thị Huệ, cũng không phải là một phe cánh tốt đẹp. Họ sẵn sàng sử dụng mọi thủ đoạn để đạt được mục đích của mình.

Nguyễn Mại là một nạn nhân của cuộc đấu tranh này. Anh bị Tuyên phi Đặng Thị Huệ lợi dụng để chống lại chúa Trịnh Sâm. Cuối cùng, anh bị bắt và bị giết.

Đêm hội Long Trì là một tác phẩm văn học xuất sắc, đã góp phần tái hiện một thời kỳ lịch sử quan trọng của dân tộc. Tác phẩm đã khắc họa chân thực bức tranh hiện thực về sự suy tàn của triều đại Lê – Trịnh, đồng thời thể hiện niềm tin của nhà văn vào sức sống của dân tộc.