Trong nền văn học Trung đại Việt Nam, không ai là không biết đến Bà Huyện Thanh Quan -  một nữ thi sĩ tài năng với các tác phẩm rực rỡ. Bài thơ “Qua đèo ngang” dưới tài năng độc đáo kết hợp cùng nghệ thuật đặc sắc “tức cảnh sinh tình” của bà đã đem lại dấu ấn sâu đậm với những người đọc về một bức tranh thiên nhiên hùng vĩ đượm nét buồn đan xen cả một tấm lòng yêu nước thương dân.

Mở đầu của bài thơ là hình ảnh Đèo Ngang thoáng hiện lên với nét đẹp u sầu hiu quạnh, chỉ thấp thoáng trong đó những hình bóng người dân lẻ loi nơi vùng đất hoang sơ, heo hút.

Bước tới Đèo Ngang bóng xế tà
Cỏ cây chen lá đá chen hoa

Hai đề mở ra gợi lên thời gian, không gian nghệ thuật cho bài thơ để rồi từ đó mà chúng ta biết được thời gian chính xác diễn ra cảnh tượng trong bài. “Bóng xế tà” một vuổi chiều chạng vạng khi ánh hoàng hôn buông xuống nơi chân trời, thời điểm mà những nỗi buồn, nỗi cô đơn vô hình bùng lên. Song hành với thời gian chiều tà là khoảng không rộng lớn, mênh mông mà hiu quạnh càng khiến cho người ta cảm thấy lạc lõng, trống vắng. Nhưng trong không gian bao la ấy, cảnh vật lại “chen” chúc nhau mọc lên mà không có trật tự, mọi thứ trở nên dối loạn, ấy vậy nó lại thể hiện sức sống mãnh liệt, cố gắng vượt qua sự khắc nghiệt của khí hậu và vùng đất hoang vu này. Khiến con người đứng giữa khung cảnh ấy bỗng chốc có chút mê man, vừa cảm thấy đồng cảm trước nhưng sinh vật nhỏ bé này, cũng vừa cảm nhận sự cô đơn và lạnh lẽo nơi đây nhất là khi kết hợp với cái cảnh nhá nhem tối lại đem đến trong lòng tác giả thêm nhiều suy tư . 

Lom khom dưới núi tiều vài chú
Lác đác bên sông chợ mấy nhà 

Đến hai câu thơ thực, khung cảnh hoang sơ bắt đầu có sự xuất hiện của sự sống, thế nhưng tác giả lại sử dụng nghệ thuật đảo ngữ, đưa hai từ láy “lom khom”, “lác đác” lên đầu câu tạo dựng lên nhứng nét đặc sắc độc lạ. “Lom khom” là từ chỉ hình dáng cúi thấp mình, gánh củi của những tiểu phu, con người vốn đã ít ỏi thưa thớt trên vùng núi bỗng chốc xuất hiện lại càng tô đậm thêm nét nhỏ bé phụ thuộc vào thiên nhiên hùng vĩ dưới ánh chiều tà. Có người sinh sống ở đây thì ắt hẳn những ngôi nhà sẽ tồn tại, xa xa kia theo đôi mắt của vị lữ khách cô đơn mà vô hình chung đang tìm kiếm bóng dáng của nơi chứa đựng tất cả những hơi ấm có thể đem đến cảm giác thân thuộc. Thế nhưng trong câu thơ này mọi sự ấm áp đều bị xóa nhòa bởi từ “lác đác”, sự chán nản, mệt mỏi, thiếu sức sống vùng lên trong khung cảnh dẫu cho có sự xuất hiện của con người đi nữa. Thì chỉ cần nhìn vào cách miêu tả ấy ta có thể thấy được người thi sĩ đã cô đơn tới nhường nào đó là nhớ nhà tha thiết của một người con xa xứ, rời xa chốn phồn hoa đô thị, nay nhìn vào cảnh thưa thớt, lạnh lẽo lại càng thêm thương nhớ quê hương.

Nhớ nước đau lòng, con quốc quốc
Thương nhà mỏi miệng, cái gia gia

Ở hai câu luận, khung cảnh không còn im ắng mà trở nên có sống động hơn khi âm thanh của động vật trở nên nổi bật vang lên khắp bốn bể, tuy nhiên sự vật có sống động đến đâu hòa chung với dòng cảm xúc ban đầu một thứ cảm xúc u tối cũng không thể đem đến những niềm vui ấm áp trái lại còn khiến cho mọi thứ trở nên buồn bã và day dứt. Con chim quốc và đa đa được hiện hình trong bức tranh thiên nhiên với tiếng kêu thảm thiết não nề, chỉ nghe thôi mà lòng người cũng phải trùng xuống, cảm xúc buồn thương ập tới tràn vào trong tâm can. Nữ thi sĩ cũng cảm nhận được điều đó, tựa như nỗi buồn khổ xa xứ, sự bất lực trước thời cuộc rối ren, để từ đó ta thấy được lòng yêu quê hương, đất nước tha thiết, sâu nặng và thầm kín của tác giả được thể hiện thật tinh tế qua nghệ thuật tả cảnh sắc thiên nhiên. 

Dừng chân đứng lại trời non nước
Một mảnh tình riêng ta với ta

Hai câu kết khép lại cảm xúc sâu lắng mà trôi nổi ấy, đồng thời cũng mở ra dòng chảy cảm xúc mới bằng từ “dừng chân”. Vị lữ khách đường xa kết thúc một chặng đường mệt mỏi bằng cách dừng chân nghỉ ngơi, cũng dừng đi những thứ cảm xúc muộn phiền, những nỗi cô đơn lẻ loi. Trước khung cảnh rộng lớn, bao la "trời non nước", tác giả dần mở lòng mình bộc lộ cái tôi cá nhân, trước hết đó là cảm xúc cô đơn lẻ loi, lạc lõng trước thiên nhiên, sau là ý thức về cái tôi cá nhân phải luôn giữ cho mình ý thức thanh cao, một lòng yêu nước sâu sắc, thoát khỏi những sự rối ren của thời cuộc, buông bỏ tạm niệm, quyết để thanh tịnh “Một mảnh tình riêng ta với ta”.

“Qua Đèo Ngang” là một bài thơ thất ngôn bát cú xuất sắc, với bút pháp tả cảnh ngụ tình tinh tế và tài hoa, thông qua cảnh sắc thiên nhiên, người thi sĩ đã gửi gắm lòng mình vào đó những nỗi niềm cảm xúc cá nhân, đó là nỗi nhớ nhà, nhớ quê hương đất nước và sự đau xót, bất lực trước thời đại. Để rồi lại đem tới cho độc giả những cảm xúc khó quên, thấm thía nỗi buồn man mác, sự cô đơn, lẻ loi của tác giả giữa cuộc đời, giữa thiên nhiên rộng lớn dưới nét bút nghệ thuật sáng tạo.