Nguyễn Tuân trước cách mạng là một nhà văn lãng mạn, sau cách mạng đã “lột xác” trỏ thành một cây bút tích cực phục vụ cho kháng chiến. Tuy nhiên, dù là nhà văn lãng mạn hay nhà văn cách mạng, chất “ngông” vẫn là nét độc đáo trong phong cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân. Ngông nên ngòi bút nghệ thuật đã tìm đến thể tuỳ bút như một tất yếu tự nhiên bởi chỉ ở thể loại này cá tính, phong cách nghệ thuật của ông mới có thể phát huy tận độ.

Tác phẩm “Người lái đò trên sông Đà ” nằm trong tập tuỳ bút Sông Đà (1960) là kết quả của những chuyến đi đến Tây Bắc trong thời kỳ chống Pháp và đặc biệt là vào năm 1958. Đây là tác phẩm tiêu biểu cho những đặc điểm của thể tuỳ bút.
Tuỳ bút là một thể văn hiện đại nằm trong loại kí văn học, dùng để ghi lại những điều mắt thấy tai nghe đồng thời lại có thể bộc lộ những cảm xúc, suy nghĩ chủ quan của cá nhân người viết. Như vậy, thế tuỳ bút vừa mang tính chính xác của văn khoa học vừa mang tính trữ tình của văn nghệ thuật. Trong thể tuỳ bút, cái tôi của người nghệ sĩ có quyền thể hiện một cách độc đáo.
Trong tác phẩm Người lái đò sông Đà, tính chính xác, khách quan của văn khoa học đã được thể hiện rõ. Nguyễn Tuân tuy đã huy động những kiến thức cụ thể và công phu khảo cứu về địa lí, lịch sử, văn hoá để miêu tả con sông Đà. Sông Đà chảy theo hướng khác hẳn những con sông khác “Đà giang độc bắc lưu”, chảy qua một vùng đất có địa hình núi non hiểm trở nên có nhiều thác ghềnh (73 con thác dọc sông Đà). Những đoạn ghềnh thác đặc biệt được miêu tả rất cụ thể (ghềnh Hát Loóng). Nhà văn cũng đưa ra những thông tin thú vị về chiều dài sông (từ biên giới Việt - Trung đến ngã ba Trung Hà dài 500 cây số, tính toàn phần thì chiêu dài sông là 883.000 thước mét), sắc nước mỗi mùa (mùa xuân dòng xanh ngọc bích, mùa thu nước sông lừ lừ chín đỏ, sông Đà không xanh màu xanh canh hến như sông Gâm, sông Lô, cũng chưa bao giờ có màu đen như một cái tên tây láo lếu), về những tên sông (Bả Biên Giang, Li Tiên), về những thời kì lịch sử (chúa đất ngăn sông chia bến, Tây đóng đồn bốt ven sông, thời kỳ độc lập tự do con sông được thuần hoá phục vụ cho công cuộc xây dựng xã hội mới), thậm chí cả hình ảnh con sông trong thơ văn (thơ Nguyễn Quang Bích, thơ Tản Đà).
Tác phẩm cũng có tính hư cấu, trữ tình của văn nghệ thuật. Con sông Đà của thiên nhiên Tây Bắc đi vào trong văn Nguyễn Tuân được nhân hoá trở thành một con người có lai lịch, có tính cách và tâm hồn vô cùng phong phú: khi hiền hoà, khi dữ dội, khi mênh mang êm đềm, lúc lại bản gắt thác lũ. Ngay cả những thông tin số liệu tưởng rất khô khan dưới ngòi bút Nguyễn Tuân cũng cựa quậy sống động (500 cây số lượn rồng rắn, màu nước lừ lừ chín đỏ như da mặt một người bầm đi vì rượu bữa...). Chuyến đi thực tế khảo sát sông Đà trở thành câu chuyện về một chuyến du lịch đầy thú vị mà khách du lịch luôn được thay thực đơn cho cảm giác của mình. Tính chất truyện trong tuỳ bút nghệ thuật bộc lộ khá rõ qua những hư cấu nghệ thuật, qua những liên tưởng phóng túng, táo bạo, sáng tạo ra những tình huống độc đáo để thể hiện trọn vẹn nét độc đáo trong tính cách, phẩm chất của hình tượng nhân vật. Ngoài 2 hình tượng sông Đà và người lái đò, bài tuỳ bút còn có một nhân vật đặc biệt: đó chính là “tôi” - cái tôi của Nguyễn Tuân - không chỉ đầy hiểu biết mà còn rất giàu cảm xúc: khi thì “sợ hãi” mà hình dung ra một cảnh người phóng viên táo bạo xuống đáy cái bút nước sông Đà mà quay phim, khi thì nao nao xúc động khi thấy sông Đà như một cố nhân trong phút giây gặp mặt, khi bâng khuâng, man mác hoà vào không khí êm đềm thơ mộng của sông Đà... Dưới sự dẫn dắt, giới thiệu của cái tôi ham hiểu biết, rất có duyên kể chuyện và vô cùng tinh tế, nhạy cảm trong nắm bắt vẻ đẹp độc đáo của thiên nhiên và con người, người đọc tuỳ bút Người lái đò trên sông Đà dễ có cảm giác đang được đắm mình trong một thế giới nghệ thuật kỳ diệu và huyền nhiệm đến mức, dẫu có được đi thuyền trên con sông Đà của thiên nhiên Tây Bắc cũng không dễ gì có được những cảm xúc, cảm giác chân thật đến thế.
Tuỳ bút “Người lái đò trên sông Đà ” là sự sáng tạo độc đáo của Nguyễn Tuân về vẻ đẹp của thiên nhiên Tây Bắc vừa hùng vĩ uy nghiêm vừa tuyệt vời thơ mộng. Nhưng quan trọng hơn, Nguyễn Tuân đã phát hiện và ngợi ca “chất vàng mười” của tâm hồn con người Tây Bắc. Đó chính là vẻ đẹp phi thường của những con người bình thường đang âm thầm chinh phục thiên nhiên, góp phần xây dựng cuộc sống mới.
Nội dung ấy đã được Nguyễn Tuân chuyển tải một cách tài tình và thú vị trong một bài tuỳ bút mang những nét rất riêng của phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân. Nó vừa cho thấy sở trường của Nguyễn Tuân trong một thể văn lại vừa cho thấy sự chuyển biến tích cực của phong cách Nguyễn Tuân thời kì sau cách mạng. Có thể nói, với tuỳ bút Người lái đò trên sông Đà nói riêng, tập tuỳ bút Sông Đà nói chung, Nguyễn Tuân đã có một đóng góp quan trọng cho nền văn học nước nhà.