Tô Hoài như một từ điển sống, một kho sách sống. Ông có vốn hiểu biết sâu sắc, phong phú về phong tục tập quán của nhiều vùng miền khác nhau với lối trần thuật hóm hỉnh, vốn từ vựng giàu có, sáng tạo và cách miêu tả đậm chất tạo hình. Một trong những tác phẩm thành công nhất của ông viết về con người Tây Bắc đó chính là truyện ngắn Vợ chồng A Phủ. Qua truyện ngắn Tô Hoài đã phản ánh lỗi thống khổ và sự vùng dậy của người mèo ở vùng Tây Bắc, một lòng đi theo kháng chiến để giành lấy tình yêu và hạnh phúc. Tiêu biểu cho những con người ấy chính là A Phủ, một nhân vật đã góp phần thành công của tác phẩm.

Năm 1952 tô hoài đã vào giải phóng Tây Bắc, trong chuyến đi thực tế này đã đem đến cho nhà văn cái nhìn nhận sâu sắc với người và cảnh Tây Bắc. Tác phẩm Vợ chồng A Phủ được in trong tập truyện Tây Bắc. Đây là tác phẩm phản ánh đậm nét nhất cuộc sống và những số phận bất hạnh của người nông dân nghèo dưới ách áp bức, bóc lột của cường quyền. Nổi bật trong đó chính là khát vọng và nghị lực sống mãnh liệt của họ.

A Phủ là nhân vật để lại trong lòng người đọc nhiều cảm xúc về sự vượt lên số phận. Tô Hoài đã rất thành công khi khắc họa nhân vật này. A Phủ không phải là nhân vật xuất hiện ngay từ đầu tác phẩm nhưng dường như lại khiến người đọc có ấn tượng sâu sắc sau khi đọc xong tác phẩm với những tính cách phẩm chất khiến người ta vừa xót thương vừa nể phục.

Thành công của Tô Hoài trong Vợ Chồng A Phủ trước tiên là ở cốt truyện cùng hình tượng nhân vật với những nét cá tính khá rõ. Bên cạnh đó chất thơ toát lên từ chủ đề của tác phẩm và từ tâm hồn đôn hậu chất phác của nhân vật chính hòa cùng bức tranh thiên nhiên nhiều màu sắc là điểm nhấn tạo nên ấn tượng của tác phẩm.

Tác phẩm chính là cuộc đời đau khổ tủi cực, nhục nhã của người dân nghèo ở miền núi Tây Bắc. Họ từ cuộc đời nô lệ, áp bức, khổ nhục cho đến cuộc đời tự do, hạnh phúc, từ cuộc sống tăm tối đến cuộc sống của ánh sáng niềm vui và từ thân phận trâu bò trở thành những chiến sĩ du kích chiến đấu giải phóng quê hương và giải phóng cho chính cuộc đời mình.

A Phủ là đại diện cho con người không chấp nhận sự áp bức cường quyền, nên đã vùng dậy phản kháng quyết liệt. Sự chuyển biến của a phủ chính là sự chuyển biến hợp lý đi từ tự phát đến tự giác. Đây cũng chính là sự chuyển biến của dân tộc ta trong cách mạng đi từ tự phát đến tự giác. A Phủ xuất hiện trong tác phẩm với hoàn cảnh khá đặc biệt. Hình ảnh A Phủ hiện lên thông qua cuộc đánh nhau với A Sử bị bắt bị đánh đập tàn nhẫn ở nhà thống lý Pá Tra rồi mới quay ngược thời gian để kể lại lai lịch của A Phủ.

A Phủ là một chàng trai có số phận bất hạnh, vì nghèo đói cả gia đình anh đã phải chết trong một trận bệnh dịch. Anh mồ côi cả cha lẫn mẹ và bị người ta đem bán cho một người Thái ở bản dưới. A Phủ với tính cách ngang bướng và không chịu khuất phục, nhưng anh rất chăm chỉ làm ăn nhưng vì nhà nghèo nên anh không lấy được vợ. Khi đi chơi Mùa xuân vì không chịu đựng được sự ngang tàn, hống hách của A Sử mà A Phủ đã đánh A Sử để rồi bị buộc làm người ở gạt nợ cho nhà thống lý Pá Tra.

A Phủ bị người nhà thống lý bắt đánh suốt đêm đến mức "mặt A Phủ sưng lên, môi và đôi mắt chảy máu, hai đầu gối sưng bệnh lên như mặt hổ phù". Dù vậy với tính cách ngang bướng của mình A Phủ chỉ in như cái tượng đá. Điều đó thể hiện sự gan góc dám làm dám chịu. Thành người ở không công cho nhà Thống Lý, A Phủ vẫn là chàng trai của tự do, dù phải quanh năm một mình đốt rừng, cày nương, cuốc nương, săn bò tót, bẫy hổ, chăn bò, chăn ngựa, việc gì A Phủ cũng làm phăng phăng chẳng hề tính toán thiệt hơn.

Mải bẫy chim để hổ bắt mất một con bò, A Phủ đã bị nhà thống lý thối và đánh đập dã man. A Phủ không cam chịu "anh nhai đứt hai vòng dây trói xong không thoát". A Phủ khóc tuyệt vọng, nước mắt của chàng trai mạnh mẽ yêu tự do phải cay đắng buông tay trước số phận nghiệt ngã làm rung động trái tim người đọc. Ta càng thấy hơn bộ mặt tàn bạo của chế độ phong kiến cường quyền ở miền núi khi xưa.

Cuộc đời của người nông dân ở bản Hồng ngài hình như đều kết thúc với cái cọc trong nhà thống lý. Khi mọi người đều cố gắng thoát khỏi nhưng đều bất lực. Nếu như Mị được miêu tả là một người có sức sống mãnh liệt thì đối với A Phủ được tập trung khắc họa ở tính cách bướng bỉnh, ngang tàng của một con người yêu khát vọng cuộc đời tự do.

Đây cũng chính là nét đẹp trong tâm hồn chàng trai lao động miền núi mà Tô Hoài đã phát hiện và trân quý. A Phủ sống giữa núi rừng, anh nghèo không thể nói nổi vợ nhưng vẫn có đời sống phóng khoáng hồn nhiên yêu đời. A Phủ là một người khao khát tự do đến mức dù mệt và đói nhưng khi được bị cởi trói thì A Phủ cũng vùng thoát chạy đi. Dẫu trong đêm tối họ chưa biết đi đâu nhưng thoát khỏi nhà thống lý nghĩa là đã giải thoát được địa ngục trần gian.

Nhân vật A Phủ đã được Tô Hoài khắc họa thành công với sở trường quan sát nhạy bén và khả năng thiên phú trong việc nắm bắt cá tính con người. Đây là hai yếu tố giúp nhà văn dựng được một hình tượng đặc sắc khi chỉ vài nét đơn giản. Thông qua A Phủ giá trị hiện thực và nhân đạo của tác phẩm càng được tô thêm đậm nét.

Nhân vật A Phủ trở thành biểu tượng trong quá trình giác ngộ, cho sự đấu tranh mạnh mẽ của những người nông dân miền núi.