Để xây dựng được một nhân vật có sức lay động, chiếm trọn trái tim người đọc là một điều vô cùng khó khăn. Thế nhưng, Nguyễn Thành Long lại hoàn toàn làm được điều đó. Hình ảnh nhân vật anh thanh niên trong tác phẩm của ông đã ghi dấu ấn đậm sâu trong lòng người đọc.

Trong số các nhà văn Việt Nam hiện đại, Nguyễn Thành Long là cây bút để lại dấu ấn với các tác phẩm truyện ngắn và kí. Truyện của ông thường tạo dựng chất thơ nhẹ nhàng trong sáng, thể hiện khả năng cảm nhận đời sống tinh tế. Truyện ngắn Lặng lẽ Sa Pa được viết năm 1970, là kết quả của chuyến đi thực tế Lào Cai của tác giả, lúc miền Bắc đang xây dựng chủ nghĩa xã hội và chống chiến tranh phá hoại của đế quốc Mĩ. Truyện được in trong tập Giữa trong xanh. Đây là một trong những truyện ngắn hay, đầy chất thơ của Nguyễn Thành Long; ca ngợi nét đẹp của tâm hồn những người lao động, sẵn sàng chịu thiệt thòi, thậm chí hi sinh hạnh phúc cá nhân để đóng góp công sức của mình trong sự nghiệp xây dựng đất nước.

Lặng lẽ Sa Pa kể về cuộc gặp gỡ tình cờ của anh thanh niên, ông họa sĩ, cô kĩ sư và bác lái xe tại trạm khí tượng trên đỉnh núi Yên Sơn, trong vòng chưa đầy nửa tiếng. Ông họa sĩ và cô kĩ sư lên thăm nơi ở và làm việc của anh thanh niên làm công tác khí tượng. Anh bộc bạch về công việc và cuộc sống của mình. Họa sĩ đã kịp ghi lại kí họa chân dung về anh. Anh đã làm cô kĩ sư và ông họa sĩ sống dậy những khát vọng cống hiến. Họ đã chia tay trong tình cảm lưu luyến, xúc động.

Truyện ngắn khắc họa thành công hình ảnh những con người lao động thầm lặng cống hiến cho đời mà tiêu biểu là nhân vật anh thanh niên làm công tác khí tượng trên đỉnh núi cao. Qua đó ngợi ca vẻ đẹp của người lao động và ý nghĩa của những công việc thầm lặng nhưng quan trọng vô cùng.

Để tạo dựng được thành công của tác phẩm, không thể không kể đến những nét nghệ thuật đặc sắc đã được tác giả sử dụng. Đầu tiên, phải kể đến nghệ thuật xây dựng tình huống. Truyện được xây dựng xoay quanh một tình huống truyện khá đơn giản mà tự nhiên. Đó chính là cuộc gặp gỡ tình cờ của mấy người khách trên chuyến xe lên Sa Pa với anh thanh niên làm công tác khí tượng trên đỉnh Yên Sơn. Tình huống gặp gỡ này là cơ hội thuận tiện để tác giả khắc họa “bức chân dung” nhân vật chính một cách tự nhiên và tập trung, qua sự quan sát của các nhân vật khác và qua chính lời lẽ, hành động của anh. Đồng thời, qua “bức chân dung” (cả cuộc sống và những suy nghĩ) của người thanh niên, qua sự cảm nhận của các nhân vật khác (chủ yếu là ông họa sĩ) về anh và những người như anh, tác giả đã làm nổi bật được chủ đề của tác phẩm: Trong cái lặng lẽ, vắng vẻ trên núi cao Sa Pa, nơi mà nghe tên người ta chỉ nghĩ đến sự nghỉ ngơi, vẫn có bao nhiêu người đang ngày đêm làm việc miệt mài, say mê cho đất nước.

Một trong những người đang lặng lẽ cống hiến đó chính là một anh thanh niên 27 tuổi làm công tác khí tượng – đây cũng là nhân vật chính của truyện ngắn, thể hiện nghệ thuật xây dựng nhân vật khá tài tình của tác giả. Anh thanh niên làm công tác khí tượng kiêm vật lí địa cầu; công việc của anh là “đo gió, đo mưa, đo nắng, tính mây và đo chấn động mặt đất, dự báo thời tiết hằng ngày để phục vụ sản xuất và phục vụ chiến đấu”. Một công việc gian khó nhưng đòi hỏi sự chính xác, tỉ mỉ và tinh thần trách nhiệm cao: “Nửa đêm dù mưa tuyết, gió lạnh, đúng giờ ốp thì cũng phải trở dậy ra ngoài trời làm việc”. Hoàn cảnh sống khắc nghiệt vô cùng bởi sự heo hút, vắng vẻ; cuộc sống và công việc có phần đơn điệu, giản đơn và cô đơn đến mức “thèm người”, phải lăn cây chặn đường dừng xe khách qua núi để được gặp gỡ, trò chuyện. Tuy sống trong hoàn cảnh cô độc như vậy, nhưng anh thanh niên vẫn giữ được những nét đẹp trong tính cách, con người. Anh có lòng yêu nghề, tinh thần trách nhiệm với công việc: Làm việc một mình trên đỉnh núi cao, suốt mấy năm ròng rã ghi và báo “ốp”đúng giờ trong mưa tuyết lạnh cóng, gió lớn và đêm tối lúc 1h sáng, anh vẫn không ngần ngại. Anh yêu công việc của mình, anh kể về nó một cách say sưa và tự hào. Với anh, công việc là niềm vui, là lẽ sống. Anh còn biết tạo ra một cuộc sống ngăn nắp và thơ mộng: Sống một mình trên đỉnh núi cao, anh đã chủ động sắp xếp cho mình một cuộc sống ngăn nắp. Anh còn trồng hoa, nuôi gà, anh còn có thú vui đọc sách, coi sách như người bạn để trò chuyện, thanh lọc tâm hồn. Anh còn là người chân thành, cởi mở và hiếu khách: Anh quan tâm mọi người, thân với bác lái xe, tặng củ tam thất cho vợ bác vừa mới ốm dậy. Anh vui sướng cuống cuồng khi có khách đến thăm nhà. Anh đón tiếp khách nồng nhiệt, ân cần chu đáo. Đếm từng phút vì sợ hết mất ba mươi phút gặp gỡ vô cùng quý báu. Anh là người khiêm tốn, thành thật: Anh cảm thấy mình chưa xứng đáng với lời khen tặng, đóng góp của mình chỉ là bình thường nhỏ bé. Khi ông hoạ sĩ kí hoạ chân dung,anh từ chối, e ngại và nhiệt tình giới thiệu những người khác đáng vẽ hơn anh nhiều (ông kĩ sư ở vườn rau Sa Pa, anh cán bộ nghiên cứu bản đồ sét...) Như vậy, chỉ bằng một số chi tiết và anh thanh niên chỉ xuất hiện trong khoảnh khắc của truyện, nhưng tác giả đã phác hoạ được chân dung nhân vật chính với những nét đẹp về tinh thần, tình cảm, cách sống và những suy nghĩ về cuộc sống, về ý nghĩa của công việc. Anh thanh niên là hình ảnh tiêu biểu cho những con người ở Sa Pa, là chân dung con người lao động mới trong công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước.

Nghệ thuật xây dựng nhân vật tài tình của tác phẩm còn được thể hiện qua các nhân vật khác như: ông họa sĩ, cô kĩ sư, người lái xe…Ông họa sĩ là người dẫn dắt người đọc đến với anh thanh niên. Ông muốn ghi lại hình ảnh anh thanh niên bằng nét bút kí họa và “người con trai ấy đáng yêu thật nhưng làm cho ông nhọc quá”. Những xúc cảm và suy tư của nhân vật ông họa sĩ về người thanh niên và về những điều khác nữa được gợi lên từ câu chuyện của anh làm cho chân dung nhân vật chính thêm sáng đẹp và chứa đựng những chiều sâu tư tưởng. Cô kĩ sư là cô gái dám rời Hà Nội, bỏ lại sau lưng “mối tình đầu nhạt nhẽo” để lên công tác ở miền cao Tây Bắc. Cuộc gặp gỡ bất ngờ với anh thanh niên, những điều anh nói, câu chuyện anh kể về những người khác đã khiến cô “bàng hoàng”, “cô hiểu thêm cuộc sống một mình dũng cảm tuyệt đẹp của người thanh niên, về cái thế giới những con người như anh mà anh kể, và về con đường cô đang đi tới”. Bác lái xe là người rất yêu công việc, suốt 30 năm trong nghề lái xe mà vẫn luôn giữ được tính cởi mở, niềm nở có trách nhiệm với công việc, nhạy cảm trước vẻ đẹp của thiên nhiên và con người. Bác lái xe là cầu nối giữa anh thanh niên và cuộc đời (mua sách cho anh, dừng xe dưới chân đồi để anh trò chuyện, giới thiệu những người bạn mới cho anh). Bác lái xe cũng là người dẫn dắt truyện, kích thích sự tò mò của ông họa sĩ và cô kĩ sư về anh thanh niên – người cô độc nhất thế gian, người rất “thèm người”. Những nhân vật phụ được xây dựng để hoàn chỉnh bức phác họa về nhân vật chính, từ đó góp phần làm nổi bật giá trị nội dung của tác phẩm.

Lặng lẽ Sa Pa còn hấp dẫn người đọc bởi nghệ thuật kể chuyện. Tác giả đã khéo léo dẫn dắt truyện từ ngôi thứ ba, vì thế các nhân vật được nhìn nhận, đánh giá một cách khách quan, chân thực. Đồng thời, truyện có sự kết hợp giữa tự sự, miêu tả và bình luận, làm cho tác phẩm sâu sắc hơn. Kể chuyện tự nhiên theo ngôi thứ ba nhưng chủ yếu qua điểm nhìn của nhân vật họa sĩ, miêu tả nhân vật từ nhiều điểm nhìn theo nhiều lăng kính: từ miêu tả gián tiếp qua lời giới thiệu của bác lái xe (rằng anh ta là “một trong những người cô độc nhất thế gian”, rằng anh ta rất “thèm người” và nếu họa sĩ đến gặp thì thế nào “cũng thích vẽ”) đến cảm nhận trực tiếp của ông họa sĩ và cô kĩ sư khi gặp anh thanh niên và trò chuyện trong khoảng 30 phút. Nhân vật được miêu tả đa chiều, từ gián tiếp đến trực tiếp, qua nhiều giọng kể và góc nhìn khác nhau khiến người đọc cảm nhận rõ ràng hơn về nhân vật chính; từ đó khắc họa hình tượng nhân vật anh thanh niên với đầy đủ vẻ đẹp, làm nổi bật chủ đề của tác phẩm.

Là một truyện ngắn, nhưng Lặng lẽ Sa Pa còn được đánh giá như một “áng văn xuôi đậm chất thơ”; vì xuyên suốt tác phẩm là chất thơ bàng bạc. Tác giả đã khéo léo kết hợp nghệ thuật kể chuyện, xây dựng nhân vật và lồng ghép chất thơ, chất trữ tình trong tác phẩm. Chất trữ tình là một trong những yếu tố tạo nên sức hấp dẫn và góp vào thành công của truyện. Nó toát ra ngay từ nhan đề, từ phong cảnh thiên nhiên đẹp và thơ mộng của núi rừng Sa Pa được miêu tả qua cái nhìn của họa sĩ, từ vẻ đẹp trong cuộc sống một mình giữ thiên nhiên lặng lẽ của anh thanh niên, từ sự miệt mài, hăng say cống hiến trong lặng lẽ mà khẩn trương của con người nơi đây, từ cuộc gặp gỡ tình cờ mà để lại nhiều dư vị trong lòng ba nhân vật, từ những suy nghĩ về con người, cuộc sống, về nghệ thuật của các nhân vật. Chất trữ tình còn tạo nên lời văn mượt mà, trau chuốt đầy chất thơ, giàu chất họa, âm thanh nhẹ nhàng, êm ái mà đầy suy tư, một ngôn ngữ như được chắp cánh thơ, nâng người đọc đến những cảm xúc thẩm mĩ sâu sắc.

Lặng lẽ Sa Pa là một trong những truyện ngắn hay nhất của Nguyễn Thành Long. Truyện thấm đẫm chất thơ của thiên nhiên, của vẻ đẹp tâm hồn con người. Bằng việc khắc họa nhân vật một anh thanh niên 27 tuổi đang lặng lẽ cống hiến công sức, tuổi trẻ, nhiệt tình của mình cho công việc; tác giả đã ca ngợi vẻ đẹp đáng quý của những người lao động. Em thấy mình cần phải cố gắng học hỏi hơn nữa, thắp lên ngọn lửa của nhiệt tình, của lòng yêu quý và cống hiến một phần sức lực nhỏ bé để xứng đáng với những thế hệ đi trước, những người đã hi sinh, đã và đang lặng thầm cống hiến cho đất nước.

Từ bao giờ cho đến bây giờ, từ Homeros cho đến Kinh thi, từ ca dao cho đến thơ ca Việt Nam hiện đại, văn chương luôn có một sức đồng cảm mãnh liệt và quãng đại nó ra đời giữa những vui buồn của đời sống, cất lên những mái rạ, bờ tre, giếng nước, gốc đa, sân đình; hoài thai từ cuộc đời trăm đắng ngàn cay. Văn chương ấy sẽ cùng đồng hành với con người cho đến ngày tận thế. Và tác phẩm “ Lặng lẽ Sa Pa”của Nguyễn Thành Long cũng sẽ cùng chúng ta băng qua hôm qua, hôm nay và cả những ngày tháng rộng dài phía trước. Tựa như người bộ hành trân quý những giọt nước trên sa mạc, càng trân quý biết mấy khi người đọc tìm thấy trong sâu thẳm câu chữ .