Sê-khốp từng nói: “Nhà văn là nhà nhân đạo trong cốt tủy.”. Qua hàng vạn năm tồn tại ở đời, văn học đã dần khẳng định được chỗ đứng của chính mình trong lòng đọc giả không chỉ bởi những giá trị sâu sắc mà nó đem lại, đồng thời đó còn là những câu hỏi đầy tính nhân văn khiến cho người đọc phải trăn trở khôn nguôi đến từ phía người viết. Phải chăng, cái mà văn học nói chung và độc giả nói riêng mong muốn ở người nghệ sĩ là góc nhìn của anh qua từng sự việc, hoàn cảnh từ hiện thực cuộc sống, từ những gì anh đã từng trải ở đời? Cho nên, khi bàn về thiên chức của nhà văn trong quá trình sáng tác, nhà văn người ý Chaudio Magrid cho rằng: “Văn học không quan tâm đến câu trả lời do nhà văn đem lại, mà quan tâm đến những câu hỏi do nhà văn đặt ra và những câu hỏi này luôn rộng hơn bất kì câu trả lời cặn kẽ nào.”

Nói như Nguyễn Minh Châu thì: “Cuộc sống và văn học là hai đường tròn đồng tâm mà tâm điểm là con người.”. Thật vậy, văn học luôn hướng đến con người và vì con người mà đi tới. Cho nên, bất kì người nghệ sĩ nào trong quá trình sáng tác cũng phải hướng tác phẩm của mình đến với thế giới nhân sinh, hướng bạn đọc đến cái Chân-Thiện-Mỹ bằng những vấn đề được đặt ra trong đó. Phải chăng, cái mà văn học quan tâm là những câu hỏi do nhà văn đặt ra chứ không phải là câu trả lời mà người cầm bút đem lại? Và chính ý kiến của Claudio Magris là chìa khóa để lí giải điều này. Có thể nói, “câu trả lời” do nhà văn đặt ra đại diện cho những kiến giải, suy tư của nhà văn về cuộc sống, những giải đáp của nhà văn đưa ra và dự báo của họ về hướng đi của hiện thực. Song, văn học lại đề cao “câu hỏi”, tức là những vấn đề, trăn trở của người viết về hiện thực được họ đưa vào tác phẩm để khơi gợi người đọc cùng suy ngẫm. “Câu hỏi” được đặt ra có thể được phát họa trực tiếp hoặc cũng có thể thể hiện gián tiếp qua lời thoại, nhân vật, tình huống hay chi tiết trong tác phẩm. Từ đó, qua “câu hỏi” và “câu trả lời” được Claudio Magris đặt ra trong quá trình sáng tác văn học, ý kiến trên đã khẳng định vai trò của cả “câu hỏi” lẫn “câu trả lời” mà nhà văn đem đến trong tác phẩm, song, những “câu hỏi” vẫn là yếu tố then chốt, cần có và nên có của một tác phẩm văn học chân chính.

Nói như nhà phê bình người Nga Bielinsky thì: “Tác phẩm nghệ thuật sẽ chết nếu nó miêu tả cuộc sống chỉ để miêu tả, nếu nó không phải là tiếng thét khổ đau hay lời ca tụng hân hoan, nếu nó không đặt ra những câu hỏi và trả lời những câu hỏi đó.” Rõ ràng, đối với văn học nói chung và bất kì nhà văn nào nói riêng, câu trả lời của người cầm bút đối với hiện thực cuộc sống vẫn là một trong những điều kiện tiên quyết làm nên tác phẩm văn học. Bởi lẽ đó là những kiến giải, suy tư của chính nhà văn, những người đã mở cả tâm can của mình để trải nghiệm, để hiểu hơn về nhân thế và cuộc đời, đồng thời đó còn là thành quả của cả một đời lao động sáng tạo vì nghệ thuật. Hơn ai hết, những nhà văn vĩ đại với những tư tưởng lớn lao vẫn có đủ khả năng mang đến những câu trả lời mang tính thời đại, đem đến cho cuộc sống bạn đọc những biến chuyển, lịch sử lớn, như chính Banlzac cũng thừa nhận: “Nhà văn là nhà thư kí trung thành của thời đại”. Đành rằng nhờ những câu trả lời do nhà văn mang lại, tức là một khía cạnh khác của hiện thực được khai sáng đến với người đọc, song, nếu trong quá trình sáng tạo của người nghệ sĩ mà chỉ có những câu trả lời mang tính chủ quan thì sớm muộn đó cũng chỉ là những điều giáo điều, khô khan, vô nghĩa trên trang giấy, không còn thu hút độc giả. Cho nên, văn học không chỉ cần đến “câu trả lời” mà đồng thời, những “câu hỏi” mà nhà văn đặt ra trong quá trình sáng tác đóng một vai trò quan trọng hết thảy đối với cả tác phẩm, người viết và người đọc.

“Cuộc đời là nơi xuất phát cũng là nơi đi tới của văn học.” (Tố Hữu).

Hiện thực cuộc sống thì hữu hạn còn con người nói chung và những câu trả lời do nhà văn đem lại thì vô hạn. Bởi lẽ, mỗi người nghệ sĩ chỉ có thể đưa ra những câu trả lời mang tính chủ quan, khó mà bao quát hết được sự vận động, biến chuyển không ngừng của hiện thực xung quanh ta. Nhưng những “câu trả lời” thì khác. Nói như Lev Tolstoy thì “Khi một nhà văn xuất hiện, ta sẽ đặt ra câu hỏi liệu rằng anh ta có thể mang cái gì đến cho chúng ta.” Thật vậy, bởi chính câu hỏi ấy sẽ là thứ khơi gợi vấn đề, kích thích tư duy, mang đến cho người đọc nhiều suy ngẫm khác nhau, từ đó dường như bao quát được hết tầm lớn lao vốn có của hiện thực. Và cũng chính bởi được khắc họa từ hiện thực đời sống rộng lớn, nên những câu hỏi được đặt ra không chỉ mang cấu trúc mở mà nó còn gần gũi với nhân sinh vô cùng. Điều đó khơi gợi tinh thần bạn đọc mong muốn đối thoại với nhà văn trong quá trình khám phá tác phẩm, trở thành cầu nối giữa “những tâm hồn đồng điệu” (Tố Hữu). Từ sự bao quát của hiện thực mà đồng thời, những câu hỏi cũng giúp cho một tác phẩm trở thành cấu trúc gọi mời, liên tục mở rộng biên độ của nó để sản sinh nghĩa, trở thành một tác phẩm không chạm đáy, vượt qua mọi bờ cõi và giới hạn để trở thành tác phẩm chung cho cả loài người.

Văn chương trước hết là văn chương, nghệ thuật trước hết là nghệ thuật. Nói đến nghệ thuật là nói đến cái hay, cái đẹp mà nhà thơ phát hiện ra trong quá trình trải nghiệm ở cuộc đời để từ đó nhà thơ đã đưa ra một câu hỏi khiến độc giả phải suy ngẫm sâu sắc: Người sống với nhau như thế nào? trong bài thơ “Hỏi” của Hữu Thỉnh.

Tôi hỏi đất: – Đất sống với nhau như thế nào?

– Chúng tôi tôn cao nhau.

Tôi hỏi nước: – Nước sống với nhau như thế nào?

– Chúng tôi làm đầy nhau.

Tôi hỏi cỏ: – Cỏ sống với nhau như thế nào?

– Chúng tôi đan vào nhau làm nên những chân trời.

Tôi hỏi người: – Người sống với nhau như thế nào?

Tôi hỏi người: – Người sống với nhau như thế nào?

Tôi hỏi người: – Người sống với nhau như thế nào?

Hữu Thỉnh là một nhà thơ, nhà văn chiến sĩ với các bình phẩm về con người và cuộc sống của người dân sống ở nông thôn, đặc biệt là ở nơi kháng chiến chống Mỹ đầy mưa bom bão đạn. Dù sống hoàn cảnh đầy khó khăn, nhưng ông vẫn luôn giữ một tâm hồn mộng mơ, mong muốn về cuộc sống bình yên. Những vần thơ tinh tế của ông luôn mang đến cho bạn đọc dòng cảm xúc bâng khuâng, nhẹ nhàng, vấn vương trước sự biến chuyển của thời gian, của thiên nhiên. Bài thơ “Hỏi” của Hữu Thỉnh được xây dựng theo hình thức đối thoại. Chủ thể là người hỏi, đối tượng trả lời hướng tới vạn vật tự nhiên như: đất, cỏ nước với lăng kính đầy ưu tư, thi vị, để rồi những câu thơ cuối là những suy tư, phiền muộn về cách sống giữa người với người.

Những dòng thơ đầu, Hữu Thỉnh trò chuyện cùng thiên nhiên rộng lớn, nhằm khám phá, tìm hiểu cách sống giữa vạn vật.

Tôi hỏi đất: – Đất sống với nhau như thế nào?

– Chúng tôi tôn cao nhau.

Đất tuy ở dưới, tuy thấp nhưng lại có cách sống cao quý, biết yêu thương, nâng đỡ, “tôn cao nhau”. “Một cây làm chẳng nên non / Ba cây chụm lại nên hòn núi cao”. Từ “tôn cao” cho thấy mối quan hệ hòa hợp, khắn khít của đất, họ luôn bồi đắp lẫn nhau, cùng nhau tạo nên những ngọn núi đồi hùng vĩ. Qua cách sống của đất, Hữu Thỉnh muốn mang đến thông điệp rằng, mỗi người chúng ta dù xa lạ hay quen biết thì cũng hãy biết yêu thương, giúp đỡ lẫn nhau, tạo cho mình một trái tim đầy ấm áp và lương thiện. Cuộc đời đã quá nhiều chông gai, khi ta dang tay giúp đỡ một ai đó là chúng ta đang giúp họ xóa đi một nỗi buồn trong tim họ.

Tôi hỏi nước: – Nước sống với nhau như thế nào?

– Chúng tôi làm đầy nhau.

“Làm đầy nhau” cũng như là một cách tôn cao nhau. Nước nhẹ nhàng, trong veo, hòa hợp lẫn nhau, là sự kết hợp từ nhiều ngọn nguồn. Do đó, “làm đầy” có thể hiểu là sự âm thầm bên cạnh an ủi, chở che, chữa lành những vết thương của nhau. Con người không ai là hoàn hảo cả, chúng ta hãy biết cho đi, nâng đỡ nhau để hoàn thiện từng ngày. Khi ta biết giúp đỡ, yêu thương lẫn nhau, cuộc sống cũng sẽ trở nên tốt đẹp và nhẹ nhàng với mình hơn. Vậy nên, hãy biết “làm đầy nhau”, trao đi những yêu thương xuất phát từ trái tim chân thành nhất.

Tôi hỏi cỏ: – Cỏ sống với nhau như thế nào?

– Chúng tôi đan vào nhau làm nên những chân trời.

Cỏ là những loại cây mọc dại, nhỏ bé giữa bầu trời rộng lớn, nhưng những đám cỏ ấy biết “đan vào nhau”, nương tựa nhau để tạo nên những chân trời tuyệt đẹp. Qua cách sống của cỏ, chúng ta có thể dễ dàng thấy được hình ảnh của con người. Mỗi người là mỗi cá nhân riêng lẻ như những sợi cỏ mỏng manh, nhưng nếu ta đoàn kết, hỗ trợ lẫn nhau, chúng ta sẽ có thể tạo nên sức mạnh vô địch, vượt qua mọi khó khăn thách thức. Từ đó, có thể thấy tầm quan trọng của đoàn kết là vô cùng mạnh mẽ và thiêng liêng.

Sáu câu thơ đầu là cuộc trò chuyện đầy ưu tư và thi vị giữa Hữu Thỉnh và vạn vật tự nhiên. Nhà văn nhân hóa mọi sự vật, khiến mọi thứ trở nên có tri giác, họ trả lời những âu lo phiền muộn của chủ thể trữ tình đối với cách sống của thiên nhiên và con người. Các từ “tôn cao”, “làm đầy”, “đan vào nhau” đều có chung một trường ý nghĩa rằng: yêu thương và giúp đỡ lẫn nhau. Từ cách sống của sự vật tự nhiên, nhà thơ muốn nhắn nhủ đến con người hãy biết san sẻ, cùng nhau vượt qua mọi khó khăn, thách thức, giúp đỡ nhau tiến bộ và hoàn thiện mỗi ngày.

Qua cuộc trò chuyện với thiên nhiên, nhà thơ đã có những chiêm nghiệm, băn khoăn sâu sắc về con người và các sống của họ. 

Tôi hỏi người: – Người sống với nhau như thế nào?

Tôi hỏi người: – Người sống với nhau như thế nào?

Tôi hỏi người: – Người sống với nhau như thế nào?

Những dòng thơ cuối là lời độc thoại, tác giả đặt câu hỏi ba lần khiến câu văn, nhịp điệu trở nên khẩn trương, đầy khắc khoải, và đặc biệt nó được đặt ở cuối bài thơ như câu hỏi mãi không có lời giải đáp. Tác giả đặt câu hỏi với tự nhiên vô tri vô giác thì lại có câu trả lời, nhưng với con người thì lại không. “– Người sống với nhau như thế nào?”. Đó như là một lời nhắc nhở của nhà thơ đến con người, hãy suy ngẫm và nhìn lại chính mình: chúng ta đã sống với nhau như thế nào?

Cuộc trò chuyện như là lời nhắn nhủ của Hữu Thỉnh đến mọi người, hãy sống yêu thương và có trách nhiệm. Nhìn nhận lại chính mình, từ đó có những cái nhìn đúng đắn và phù hợp với cuộc đời. Biết tự điều chỉnh, rèn luyện cho mình những đức tính, phẩm chất cao quý và tốt đẹp như: sống yêu thương, chan hòa, đoàn kết, đùm bọc lẫn nhau. Giúp đỡ nhau vượt qua mọi khó khăn thách thức và hoàn thiện bản thân mỗi ngày.

Giữa cuộc sống bộn bề lo âu và vất vả, chúng ta hãy nhẹ nhàng, trao đi những yêu thương và sẻ chia, tuy nhỏ bé nhưng đó có thể là ngọn lửa sưởi ấm trái tim của một con người, một tấm lòng đáng trân quý và trân trọng. Với những vần thơ nhẹ nhàng và đầy xúc cảm, bài thơ “Hỏi” của Hữu Thỉnh sẽ luôn gây ấn tượng sâu đậm khó phai trong lòng độc giả bằng những cảm xúc chân thật nhất mà tác phẩm đã mang lại.

Và tất yếu, những câu hỏi không chỉ là những con chữ vô tri, những câu hỏi bâng vơ mà nhà văn tự nghĩ ra, nói như Lê Ngọc Trà thì: “Nghệ thuật bao giờ cũng là tiếng nói tình cảm con người, là sự tự giãi bày và gửi gắm tâm tư.” Bởi những câu hỏi luôn phải bắt nguồn từ những trái tim thổn thức, những tấm lòng luôn hết mình vì cuộc đời và vì con người, nó phải được kết tinh từ trí tuệ của con tim thì mới đủ khả năng đưa tác phẩm lên đến tận cùng của vũ trụ, song hành với con người đến tận mai sau.

Tóm lại, ý kiến của Claudio Magris đã thể hiện đúng đắn về đặc trưng của văn học cũng như thiên chức của nhà văn. Văn học luôn cần đến những “câu hỏi” mà người viết đặt ra để bạn đọc có thể từ đó khám phá được nhiều hơn về tác phẩm và cuộc đời, đồng thời văn học cũng cần đến “câu trả lời” bởi nhờ đó mà ta mới thấy được các khía cạnh khác đến từ lăng kính của người viết. Cả hai “câu hỏi” và “câu trả lời” là những yếu tố then chốt, cần có và nên có trong quá trình sáng tạo để tác phẩm có thể tồn tại đến muôn đời, song hành cùng độc giả và thời đại, để nó mãi sống và neo đậu trong lòng bạn đọc.