Đồng Nai là tỉnh thuộc vùng Đông Nam Bộ Việt Nam, nằm cách thành phố Hồ Chí Minh khoảng 30km về hướng Đông Bắc. Nơi đây có rất nhiều di tích lịch sử, văn hóa nổi tiếng. Một trong số đó nên ghé tới đầu tiên tại Biên Hòa – Đồng Nai phải kể đến Văn Miếu Trấn Biên - công trình thể hiện truyền thống hiếu học của người dân Việt. Cùng với đó là sự coi trọng hiền tài của Quốc Gia. 

Văn miếu Trấn Biên là một trong những di tích quốc gia của Việt Nam, là văn miếu đầu tiên được xây dựng tại xứ Đàng Trong. Mục đích nhằm tôn vinh Khổng Tử, vinh danh các danh nhân văn hóa nước Việt và làm nơi đào tạo nhân tài. Cho đến nay văn miếu đã hơn 300 tuổi. Văn Miếu Trấn Biên ra đời được xem như là một “Văn Miếu Quốc Tử Giám” của vùng Nam Bộ. Một trong những biểu trưng cho truyền thống học tập, hào khí và văn hóa của người Việt phương Nam.

Theo sách "Ðại Nam nhất thống chí": Năm 1715 (năm Ất Mùi), chúa Nguyễn Phúc Chu đã sai Ký lục Phạm Khánh Đức và Trấn thủ Nguyễn Phan Long tiến hành xây dựng Văn miếu Trấn Biên tại thôn Tân Lại, tổng Phước Dinh, huyện Phước Chánh. Kể từ khi xây dựng Văn miếu, mỗi năm chúa Nguyễn đều đến đây 2 lần để hành lễ mỗi năm vào mùa xuân và mùa thu. Từ sau năm 1802, ông lên ngôi ở Huế thì việc hành lễ tại văn miếu giao lại cho quan tổng trấn thành Gia Định cùng với trấn quan Biên Hòa và quan đốc học.

Văn miếu Trấn Biên trải qua 2 lần đại trùng tu và được danh nhân Trịnh Hoài Đức ghi chép vào trong sử sách Gia Định Thành Thông Chí với một thế đất đẹp. Năm 1794, Văn miếu này được trùng tu lần đầu tiên. Cho đến năm 1852 miếu Trấn Biên được trùng tu lại lần thứ 2. Qua mỗi lần đều được sửa chữa với quy mô lớn hơn.

Nhưng đến năm 1861, Văn miếu Trấn Biên bị thực dân Pháp tới đốt phá khi chiếm đánh vùng Biên Hòa. Mãi tới năm 1998 – kỷ niệm 300 năm thành lập và phát triển vùng đất Biên Hòa – Đồng Nai thì công trình này mới được khôi phục trên nền văn miếu cũ, hoàn thành xây dựng sau 4 năm. Nằm cách trung tâm thành phố Biên Hòa khoảng 3km và gần Trung tâm Văn hóa Du lịch Bửu Long. Cho đến nay, văn miếu Trấn Biên ngày càng mở rộng và trở thành điểm đến quen thuộc của người dân trong và ngoài tỉnh tới thăm quan.

Được xây dựng theo lối kiến trúc Văn Miếu – Quốc Tử Giám ở Hà Nội, từ ngoài trông vào bao gồm các hạng mục lần lượt là nhà bia truyền thống Trấn Biên – Đồng Nai, Khuê Văn Các, hồ Tịnh Quang, cổng tam quan, nhà bia thứ hai thờ Khổng Tử, sau cùng là nhà thờ chính rộng lớn. Văn miếu Trấn Biên là nơi để thể hiện truyền thống tôn sư trọng đạo, kính trọng hiền tài.

Sách Đại Nam nhất thống chí, bộ sách dư địa chí Việt Nam viết bằng chữ Hán, do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn vào thời vua Tự Đức, có viết: "Văn Miếu Trấn Biên được xây dựng trên thế đất đẹp, phía Nam trông ra sông Phước Giang, phía Bắc dựa vào núi Long Sơn, là một nơi cảnh đẹp thanh tú, cỏ cây tươi tốt. Bên trong rường cột chạm trổ, tinh xảo..."

Vừa bước vào đây đã cảm nhận được không gian thoáng đãng, nổi bật là mái ngói cong cong, xanh ngọc ẩn hiện giữa những vòm lá. Màu sắc của ngói lưu ly được xem là biểu tượng cho màu của văn miếu. 

Tọa lạc giữa văn miếu là tấm bia với dòng chữ: “Hiền tài là nguyên khí quốc gia” của Thân Nhân Trung. Nơi đây có những bức hoành phi câu đối, thể hiện rõ nét tinh thần hiếu học và truyền thống văn hóa nhân văn của dân tộc. Văn miếu Trấn Biên thờ nhiều vị anh hùng của dân tộc. Biên Hòa không chỉ có nơi chơi, mà còn có nơi khơi dậy niềm tự hào của dân tộc.

Ở gian giữa của văn miếu có bàn thờ Chủ tịch Hồ Chí Minh, ở trên tường thì có biểu tượng trống đồng – biểu tượng đặc trung cho nên văn hóa Quốc Tổ Hùng Vương. Ở bên trái là nơi thờ các danh nhân văn hóa Việt Nam, còn bên phải thì thờ các danh nhân đất Nam Bộ. Ngoài ra còn có trưng bày 18kg đất và 18 lít nước được mang về từ đền Hùng (Phú Thọ), biểu trưng cho 18 đời vua Hùng, cội nguồn của dân tộc Việt Nam.

Bên cạnh những giá trị về văn hóa, lịch sử thì văn miếu còn là một công trình có lối kiến trúc đặc sắc về nghệ thuật, vừa cổ kính vừa trang nhã. Nơi đây đã thu hút được nhiều lượt khách tới thăm, đặc biệt, các đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước, các Bộ, ngành, các đoàn ngoại giao và các du khách quốc tế cũng đều ghé thăm. Nhưng tiếc rằng lại thiếu vắng các bạn trẻ, những thanh niên đất nước tới đây tìm hiểu, thăm quan về 1 công trình mang tính lịch sử, văn hóa biểu tưởng của xứ Đàng Trong.

Văn miếu là nơi bảo tồn, gìn giữ và tôn vinh các giá trị văn hóa giáo dục xưa và nay. Các giá trị ấy thuộc về dân tộc, đất phương Nam nói chung và của mảnh đất Đồng Nai nói riêng. Văn miếu Trấn Biên đóng góp phần không nhỏ trong việc phát triển du lịch văn hóa – nhân văn.