Sau chiến tranh, những năm sáu mươi, nhà nước ta chủ trương đi lên xã hội chủ nghĩa, tập trung vào phát triển sản xuất, trong đó có việc vận động thanh niên lên các vùng cao để xây dựng kinh tế mới. Bám sát đề tài đó, Nguyễn Khải đã viết "Mùa lạc" để lột tả cuộc sống của những thanh niên miền xuôi lên vùng cao làm kinh tế. Mỗi người một tính cách, họ hòa vào nhau trong môi trường tập thể ở nông trường Hồng Cúm, Điện Biên.Trong số đó, nổi bật là chị Đào - một người phụ nữ trẻ nhưng sâu thẳm trong tâm hồn là những vết thương, là những nỗi niềm khao khát không thể tỏ bày cùng ai. Chị Đào là nhân vật được xây dựng lên từ cảm hứng nhân đạo của Nguyễn Khải khi viết về người phụ nữ trong xã hội mới.

Trước Nguyễn Khải, đã có nhiều nhà văn viết về những người phụ nữ như Phương Định, như Thao trong Những ngôi sao xa xôi, hay chị Dậu trong Tắt đèn của Ngô Tất Tố, ... Mỗi người có một cuộc sống riêng, một nét tính cách khác biệt tạo nên những người phụ nữ rất Việt Nam. Nếu Phương Định là một cô gái trẻ Hà thành trở thành một nữ thanh niên xung phong đầy gan dạ thì chị Dậu lại là một người phụ nữ nghèo đầy đau khổ trước Cách mạng tháng Tám, còn chị Đào lại là người phụ nữ của xã hội mới, đi làm kinh tế, nhưng cũng mang trong mình những bất hạnh đau khổ vô cùng.
Đầu tiên ta bắt gặp ở chị Đào là một người phụ nữ không hề xinh đẹp nhưng lại có một cá tính khác biệt, rất mạnh mẽ, nổi bật lên trong những người phụ nữ ở nông trường Hồng Cúm này.

Chị Đào là một người phụ nữ rất khác biệt "rất dễ phân biệt với chị em khác" bởi nếu như các chị em khác luôn có sự dịu dàng, e thẹn của một người phụ nữ thì chị Đào lại rất cá tính và sắc sảo. Xét về mặt ngoại hình, chị Đào kém sắc hơn các chị em khác bởi chị đã là một người phụ nữ đã từng có chồng. Thân hình chị "sồ sề', đã hai mươi tám tuổi nhưng ít duyên dáng, bởi khuôn mặt chị là tổ hợp của "những nét thiếu hòa hợp", "hai con mắt hẹp và dài đưa đi đưa lại rất nhanh, gò má cao đầy tàn hương, và hàm răng trên hơi hô một chút". Những nét miêu tả thật tỉ mỉ, phác họa nên một người phụ nữ "kém xinh", đã quá lứa lỡ thì và không có nhan sắc. Hơn thế, Nguyễn Khải đã đặt chị cạnh Huân - "người đẹp trai nhất đội" như muốn làm một sự tương phản cho cái ngoại hình không mấy xinh xắn của chị. Thế nhưng, cái nét ngoại hình "khác biệt" ấy của Đào lại như ánh lên đời sống bên trong, phản ánh nét tính cách mạnh mẽ bên trong con người chị.

Cá tính của chị toát lên ở đôi mắt. Một đôi mắt "hẹp và dài" không đẹp nhưng lại "đưa đi đưa lại rất nhanh" như muốn phản ánh cái cách mà chị ứng phó với cuộc sống và những sự việc ở ngoài đời, nó cũng linh hoạt như cái cách chị đưa đôi mắt ấy. Đôi mắt của chị cũng ánh lên những hờn ghen, đanh đá khi nhìn thấy Duệ hạnh phúc "Đôi mắt hẹp của Đào loang loáng nhìn sang Duệ, cặp môi như muốn mím chặt lại, gò má càng dồ lên đanh đá". Cũng phải thôi, chị ghen tị với Duệ - ghen tị với một cô gái còn trẻ, xinh đẹp, giàu sức sống lại đang được hưởng thụ một tình yêu thật đẹp với Huân, còn chị chỉ là một người phụ nữ bất hạnh. Đôi mắt là cửa sổ của tâm hồn và quả không sai khi Nguyễn Khải khắc họa đôi mắt ấy của Đào như muốn thể hiện cách nhìn nhận con người thật tinh vi, tài tình của mình. Nếu đôi mắt của Duệ "tròn to" ánh lên sự ngây thơ, yếu đuối thì đôi mắt "hẹp và dài" của Đào như muốn thể hiện cái bản tính "sống táo bạo và liều lĩnh, ghen tị với mọi người và hờn giận cho thân mình" của chị.

Nét cá tính của Đào còn thể hiện ở chỗ chị vô cùng thông minh trong ứng xử, trong lời ăn tiếng nói hàng ngày. Vốn là một người phụ nữ biết chữ, cách chị trò chuyện với mọi người cũng thể hiện vốn tri thức của mình khi chị đưa những cách ví von, những cách nói vần vào câu chuyện uyển chuyển lại duyên dáng vô cùng. Ấy thế cuộc đời thường trái ngược như vậy, một ngoại hình không xinh đẹp nhưng lại bù lại bởi nét cá tính, bởi sự duyên dáng trong câu chuyện với người khác. Và nét cá tính của Đào càng được thể hiện sắc sảo khi chị bị anh em trong đội sản xuất trêu đùa "ghép chị người xấu nhất đội sản xuất với Huân, người đẹp trai nhất", chị đã cất cao giọng nói của mình, ngân nga lời thơ đầy ý nghĩa "Huệ thơm bán một đồng mười, Huệ tàn nhị giữa bán đôi lạng vàng". Một câu nói như chứng minh được giá trị con người chị, khẳng định nét tính cách vô cùng mạnh mẽ của một người đàn bà từng trải. Phải, chị là một con người như thế, không như Duệ - yếu đuối, dịu dàng, chị mạnh mẽ, sắc sảo trong từng câu nói, không để ai bắt nạt được mình dù là trong lời nói hàng ngày.

Khi nhà văn miêu tả người phụ nữ, ta thường thấy xuất hiện những người phụ nữ xinh đẹp, hiếm có ai có ngoại hình kém sắc như Đào, nếu không nói đến nhân vật Thị Nở của nhà văn Nam Cao. Nhưng nếu Nam Cao khai thác cái nét xấu của Thị Nở theo cách phóng đại "xấu ma chê quỷ hờn" thì Nguyễn Khải lại miêu tả chị Đào tuy không xinh đẹp nhưng lại rất "có duyên". Cái duyên đó của chị thấy được hiện lên từ đôi mắt "hẹp và dài' nhưng "lóng lánh", khuôn mặt "thô" nhưng "đỏng đảnh". Đào tuy không xinh đẹp nhưng lại không hề đơn điệu, chị có cái tính cách thu hút người khác, hấp dẫn người đối diện mình. Thế nhưng, cái ngoại hình ấy của Đào cũng phần nào nói lên cái cuộc sống chẳng hề bình lặng và suôn sẻ của chị.

Cuộc sống bất hạnh nhiều đường, thế nhưng, càng bất hạnh, chị lại càng khao khát có được hạnh phúc, khao khát có được tình yêu. Khi ốm ở nhà người quen, chị "sực nhớ trước đây mình cũng có gia đình", chị cũng mong mỏi được trở thành một người vợ, một người mẹ mà chăm lo cho cái gia đình nhỏ của mình, thế nhưng "quê hương nào còn có ai", chẳng còn chút gì để chị phải lo lắng, phải suy nghĩ, níu bước chân chị trở về nữa. Khao khát hạnh phúc, khao khát có được tình yêu, nên khi nhìn thấy Huân - chàng thanh niên trẻ phơi phới tuổi xuân bên cạnh "nhìn cánh tay cuồn cuộn những thớ thịt cháy nắng đỏ rực của Huân thấp thoáng bên cạnh", Đào bỗng nhiên cảm thấy cái khao khát kia càng cháy bỏng hơn, "chị lại bừng bừng nghĩ tới cảnh một gia đình hạnh phúc" - thứ mà chị đã mất từ lâu lắm rồi.

Nguyễn Khải đã khiến người đọc cảm thông, đồng tình khi khai thác ở người phụ nữ đã lỡ dở ấy cái khao khát ở bất cứ người phụ nữ nào cũng khao khát, đó là hạnh phúc gia đình.

Mang trong mình cái khao khát ấy, chị vẫn là một người phụ nữ điển hình của Việt Nam khi nuôi trong mình sự cần mẫn trong lao động dù ở bất cứ hoàn cảnh nào. Nếu như những người khác, rơi vào nghịch cảm như chị, có khi chẳng chống chịu nổi mà tha hóa, mà trở thành những người đàn bà hư thân, nhưng chị vẫn mang trong mình cái đức tính cần mẫn muôn đời của người phụ nữ Việt. Chị chăm chỉ làm lụng, cần mẫn từng ngày, từ ngày chưa lên đến nông trường cho đến khi bước chân vào "tổ sản xuất số sáu". Ở nông trường Hồng Cúm này, chị sôi nổi với công việc của mình, không chịu thua bất kì ai, dù là đàn ông hay thanh niên sức trẻ.

Cuộc đời chị Đào là một chuỗi những tháng ngày bất tận của sự đau khổ, cô đơn, thế nên khi phải cá tính của chị mới "ngang ngược", mới "hờn giận cho thân mình" nhiều đến thế. Có chăng đó là sự phản ứng của chị trước hoàn cảnh, trước sóng gió mà chị đã phải trải qua! Thế nhưng, lên tới nông trường này, con người Đào dường như thay đổi, và dường như chị đang tìm được cái hạnh phúc của đời mình.

Sự khao khát hạnh phúc của Đào là bản năng của con người, đặc biệt là người phụ nữ đã từng trải như Đào. Cái "giận dữ" kia chẳng qua là một sự tự vệ, một cách phản ứng của người phụ nữ với tính cách mạnh mẽ và cả sự tự ti về cuộc đời từng trải của mình nữa. Nhưng rồi chị chợt nhận ra rằng, có thể Dịu chính là người sẽ giúp chị "thức tỉnh" thứ hạnh phúc chị đã chờ mong từ lâu.

Đây là một cái nhìn vừa hiện thực vừa đầy nhân đạo của Nguyễn Khải dành cho người phụ nữ, đặc biệt là những người phụ nữ như Đào! Bởi nếu như trước đây, những người phụ nữ trong xã hội xưa phải chịu "tam tòng tứ đức", "xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử" thì có lẽ những người phụ nữ mang số phận như chị Đào sẽ vĩnh viễn chẳng tìm được cho mình hạnh phúc. Nhưng Nguyễn Khải, với tư tưởng tiến bộ của mình đã mang lại cho chúng ta một cái nhìn thực sự giàu tính nhân văn đối với người phụ nữ bất hạnh ấy.

Đó là trong công việc, còn về trong cách ứng xử với mọi người, chị là người vô cùng thẳng thắn. Lần đầu tiên tới nông trường, nhận được lời mời viết thơ có phần châm biếm của Huân, chị đã chẳng ngần ngại sáng tác ngay một bài thơ "Đường lên nông trường Điện Biên" hay tới nỗi vài hôm sau "đã có người ngân nga đọc thuộc". Đối với ai, chị cũng luôn chân thành, với Duệ, chị nhiệt tình vun vén cho hạnh phúc của cô và Huân, với Huân, chị vô cùng trân trọng anh, khi đùa vui, khi lại tin tưởng giãi bày những điều thầm kín.

Thế nhưng, thay đổi thực sự trong con người chị xảy đến sau khi lá thư ngỏ lời của trung đội trưởng Dịu đến tay chị. Nó như một mạch nguồn tưới mạch cho tâm hồn chị, một nguồn gió mới thổi vào tâm hồn khô hạn đã lâu của chị, khiến chị phải biến đổi.

Chị đã trở thành một người vợ, một người đàn bà giàu nữ tính sau khi tiếp nhận lá thư ấy, nó biến đổi con người chị một cách nhanh đến không ngờ. Và Nguyễn Khải đã nắm trọn cái khoảnh khắc tinh tế ấy khi Đào nói chuyện với Huân, kể về câu chuyện của mình một cách ngập ngừng. Nếu như trước đây, chị mang tới cho người đọc cảm giác mạnh mẽ, sự cá tính, khi bị trêu chọc, sẽ không ngượng ngùng mà còn giận dữ đáp lại ngay, thì giờ đây chị lại nữ tính đi rất nhiều, trong cách xưng hô anh - em với Huân, trong câu chuyện mà chị kể. Hạnh phúc mà chị kiếm tìm dường như đã hiện hình ở Hồng Cúm này - mảnh đất một thời bom đạn khốc liệt. Và Nguyễn Khải đã thẳng thắn khẳng định: "Sự sống nảy sinh từ cái chết, hạnh phúc hiện hình từ trong những hy sinh, gian khổ, ở đời này". Và có lẽ, chị Đào đã làm được, chị đã vượt qua cái ranh giới ấy mà bước vào thế giới hạnh phúc của mình.

Nguyễn Khải không miêu tả về đám cưới mà chỉ dừng lại ở lời của Lộ "Anh ấy nói với tôi là định sau mùa lạc đấy", đó là thời gian của một đám cưới - nơi mà hai con người đã từng bất hạnh tìm đến với nhau và cùng nhau xây dựng thứ hạnh phúc tưởng chừng đã mất.

Nguyễn Khải đã xây dựng thành công hình ảnh của Đào - một người phụ nữ bất hạnh, trở thành một công dân trong nông trường vùng kinh tế mới. Ông đã khắc họa ngoại hình, tâm lý phức tạp của nhân vật thông qua những biện pháp như đối lập, so sánh, ... Khắc họa thành công số phận, cá tính, tính cách nhân vật thông qua cách xây dựng ngoại hình. Ông đã khắc họa một cô Đào với ngoại hình không hề xinh đẹp nhưng lại có một trái tim tràn đầy yêu thương, khắc họa tâm lý phức tạp của chị Đào từ một người đàn bà buông xuôi số phận tới một người phụ nữ đang vui trong niềm hạnh phúc của mình. Ông cũng chuyển đổi bút pháp liên tục từ trần thuật rồi miêu tả tâm lý rồi lại trần thuật, nó đã góp phần khắc họa tâm lí nhân vật hết sức chi tiết. Giong văn tự nhiên, giàu tính triết lý, khung cảnh thiên nhiên thơ mộng, giàu chất thơ cũng là những phần tạo nên thành công cho tác phẩm Mùa lạc.

Chị Đào - đại diện cho những người phụ nữ đi làm kinh tế mới sau chiến tranh, mang trong mình nỗi bất hạnh từ quá khứ, đi lên tìm lại hạnh phúc cho bản thân mình. Mùa lạc đã thực sự thành công khi miêu tả cuộc sống mới, ý nghĩa của những con người đang góp sức mình xây dựng chủ nghĩa xã hội những năm sáu mươi.