Bình giảng bài thơ Ánh trăng của Nguyễn Duy

       Nguyễn Duy thuộc thế hệ nhà thơ trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mĩ. Vừa mới xuất hiện, Nguyễn Duy đã nổi tiếng với bài thơ Tre Việt Nam. Bài Hơi ấm ổ rơm của anh đã từng đoạt giải thưởng báo Văn Nghệ. Hiện nay, Nguyễn Duy vẫn tiếp tục sáng tác. Anh viết đều và khỏe. Ánh trăng là một trong những bài thơ của anh được nhiều người ưa thích bởi tình cảm chân thành, sâu sắc, tứ thơ bất ngờ mới lạ.

                                  Hồi nhỏ sống với đồng

                                  với sông rồi với bể

                                  hồi chiến tranh ở rừng

                                  vầng trăng thành tri kỉ.

       Trăng gắn bó với tác giả ngay từ thời thơ ấu. Trăng gắn với đồng ruộng, dòng sông, biển cả. Dù ở đâu, đi đâu trăng cũng ở bên cạnh. Nhưng phải đến khi ở rừng, nghĩa là lúc tác giả sống trên tuyến đường Trường Sơn xa gia đình, quê hương vầng trăng mới thành “tri kỉ". Trăng với tác giả là đôi bạn không thể thiếu nhau. Trăng chia ngọt sẻ bùi, trăng đồng cam cộng khổ.

       Tác giả khái quát vẻ đẹp của trăng, khẳng định tình cảm yêu thương, quý trọng của mình đối với trăng:

                                  Trần trụi với thiên nhiên

                                  hồn nhiên như cây cỏ

                                  ngỡ không bao giờ quên

                                  cái vầng trăng tình nghĩa

       Trăng có vẻ đẹp vô cùng bình dị, một vẻ đẹp không cần trang sức, đẹp một cách vô tư, hồn nhiên. Trăng tượng trưng vẻ đẹp thiên nhiên nên trăng hòa vào thiên nhiên, hòa vào cây cỏ. “Vầng trăng tình nghĩa" bởi trăng từng chia ngọt sẻ bùi, đồng cam cộng khổ, bởi trăng là người bạn, tri âm, tri kỉ như tác giả đã nói ở trên.

       Ấy thế mà có những thời gian tác giả tự thú là mình đã lãng quên cái “vầng trăng tình nghĩa" ấy:

                                  Từ hồi về thành phố

                                  quen ánh điện, cửa gương

                                  vầng trăng đi qua ngõ

                                  như người dưng qua đường.

       Trước đây, tác giả sống với sông, với bể, với rừng, bây giờ môi trường sống đã thay đổi. Tác giả về sống với thành phố. Đời sống cũng thay đổi theo, "quen ánh điện, cửa gương". “Ánh điện”, “cửa gương" tượng trưng cho cuộc sống sung túc, đầy đủ sang trọng... dần dần “cái vầng trăng tình nghĩa" ngày nào bị tác giả lãng quên, “vầng trăng" ở đây tượng trưng cho những tháng năm gian khổ. Đó là tình bạn, tình đồng chí được hình thành từ những năm tháng gian khổ ấy. “Trăng" bây giờ thành “người dưng"... Con người ta thường hay đổi thay như vậy. Bởi thế người đời vẫn thường nhắc nhau: “ngọt bùi nhớ lúc đắng cay". Ở thành phố vì quen với “ánh điện, cửa gương", quen với cuộc sống đầy đủ tiện nghi nên người đời không thèm để ý đến “vầng trăng" từng là bạn tri kỉ một thời.

                                  Thình lình đèn điện tắt

                                  phòng  buyn - đinh tối om

                                  vội bật tungcửa sổ

                                  đột ngột vầng trăng tròn.

       “vầng trăng” xuất hiện thật bất ngờ, khoảnh khắc ấy, phút giây ấy, tác giả bàng hoàng trước vẻ đẹp kì diệu của vầng trăng. Bao nhiêu kỉ niệm xưa bỗng ùa về làm tác giả cứ “rưng rưng" nước mắt:

                                  Ngửa mặt lên nhìn mặt

                                  có cái gì rưng rưng

                                  như là đồng, là bể

                                  như là sông, là rừng.

       Nguyễn Duy gặp lại ánh trăng như gặp lại người bạn tuổi thơ, như gặp lại người bạn từng sát cánh bên nhau trong những tháng năm gian khổ. Tác giả không giấu được niềm xúc động mãnh liệt của mình. "Vầng trăng” nhắc nhở tác giả đừng bao giờ quên những tháng năm gian khổ ấy, đừng bao giờ quên tình bạn, tình đồng chí đồng đội, những người đã từng đồng cam cộng khổ, chia ngọt sẻ bùi trong những tháng năm chiến đấu đầy gian lao thử thách.

       Khổ cuối bài thơ, Nguyễn Duy đưa người đọc cùng đắm chìm trong suy tư, trong chiêm nghiệm về “vầng trăng tình nghĩa” một thời:

                                  Trăng cứ tròn vành vạnh

                                  kể chi người vô tình

                                  ánh trăng im phăng phắc

                                  đủ cho ta giật mình.

       Trăng vẫn thủy chung mặc cho ai thay đổi, vô tình với trăng. Trăng bao dung và độ lượng biết bao! Tấm lòng bao dung độ lượng ấy “đủ cho ta giật mình" mặc dù trăng không một lời trách cứ. Trăng tượng trưng cho phẩm chất cao quý của nhân dân, trăng tượng trưng cho vẻ đẹp bền vững của tình bạn, tình chiến đấu trong những tháng năm “không thể nào quên".

       Ánh trăng của Nguyễn Duy gây được nhiều xúc động đốì với nhiều thế hệ độc giả bởi cách diễn tả bình dị như những lời tâm sự, lời tự thú, lời tự nhắc nhở chân thành. Giọng thơ trầm tĩnh, sâu lắng. Tứ thơ bất ngờ, mới lạ. Ánh trăng còn mang ý nghĩa triết lí về sự thủy chung khiến người đọc phải “mình" suy nghĩ, nhìn lại chính mình để sống đẹp hơn, nghĩa tình hơn.

Nguyễn Hữu Quang

Nhà cao còn thấy núi đồi nữa chăng

Phố đông còn nhớ bản làng

Sáng đèn còn nhớ mảnh trăng giữa rừng.

                    Tố Hữu.

          Trăng là đề tài muôn thuở của thi ca. Với ánh sáng huyền diệu, với chu kì tròn, khuyết lạ lùng, trăng đã gợi cho các thi nhân cổ kim nhiều ý tưởng sâu xa. Nguyễn Duy là nhà thơ lớn lên từ đồng quê, trăng như một ám ảnh. Rồi xê dịch với thời gian, với không gian, trăng vẫn đeo đuổi nhà thơ và thế là thành thơ, thành triết lí.

          Nguyễn Duy đã chọn thể thơ năm chữ với nhịp điệu linh hoạt để thể hiện sự vận động của không gian, của thời gian:

                                        Hồi nhỏ sống với đồng

                                        với sông rồi với bể

                                        hồi chiến tranh ở rừng

                                        vầng trăng thành tri kỉ.

          Hồi ức được kể lại bằng hình ảnh. Hình ảnh chuyển rất nhanh. Cái hay là bằng hình ảnh của không gian (đồng - sông - bể - rừng) đã diễn tả sự vận động của thời gian - sự trưởng thành của nhà thơ (một nhà thơ lớn lên từ đồng quê). Khi hình ảnh vầng trăng xuất hiện thì nhịp thơ chậm lại, hợp với sự suy ngẫm:

                                        Trần trụi với thiên nhiên

                                        Hồn nhiên như cây cỏ

                                        ngỡ không bao giờ quên

                                        cái vầng trăng tình nghĩa.

          Nhà thơ nói “hồi chiến tranh ở rừng- vầng trăng thành tri kỉ" là đã quá sâu sắc, vậy mà nhà thơ còn khắc đậm thêm tình cảm giữa nhà thơ với trăng. Người chiến sĩ sống giữa rừng “trần trụi với thiên nhiên", nói “trần trụi" là nhà thơ muôn nói đến sự gần gũi với thiên nhiên, với trăng, không có gì ngăn cách (như nhà lầu, cửa gương chẳng hạn). Tâm hồn người chiến sĩ thì hồn nhiên vồ tư đến độ “như cây cỏ". Cho nên vầng trăng chẳng những là “tri kỉ", mà còn “tình nghĩa":

                                        Ngỡ không bao giờ quên

                                        cái vầng trăng tình nghĩa.

                                        Từ hồi về thành phố

                                        quen ánh điện, cửa gương

                                        vầng trăng đi qua ngõ

                                        như người dưng qua đường,

          Hình ảnh nhân hóa rất hay: “vầng trăng đi qua ngõ". Trăng đâu có cao xa vời vợi, trăng vẫn gần gũi thân thương, vậy mà "như người dưng qua đường". Thế mới biết hoàn cảnh tác động đến con người ghê gớm thật! Tố Hữu đã dự báo mấy chục năm về trước rồi. Bây giờ Nguyễn Duy nhắc nhở thêm, càng thấm thía.

          Bài thơ được phát triển đến một tứ thơ có chút kịch tính:

                                        Thình lình đèn điện tắt

                                        phòng buyn- đinh tối om

                                        vội bật tung cửa sổ

                                        đột ngột vầng trăng tròn

                                        Ngửa mặt lên nhìn mặt

                                        có cái gì rưng rưng

                                        như là đồng là bể

                                        như là sông là rừng.

          Vầng trăng hiện ra “đột ngột" giữa lúc “đèn điện tắt", “phòng buyn - đinh tối om" đã gây xúc động cho con người đã “quen ánh điện, cửa gương”, vầng trăng “tri kỉ", vầng trăng “tình nghĩa" vẫn “tròn”"vầng trăng tròn" xuất hiện giữa lúc thành phố” tối om" làm xáo trộn tâm hồn nhà thơ. Nhìn trăng, nhà thơ nhớ lại những kỉ niệm của tuổi thơ, nhớ lại những kỉ niệm của chiến tranh, của cuộc sống chiến sĩ:

                                        Ngửa mặt lên nhìn mặt

                                        có cái gì rưng rưng

                                        như là đồng là bể

                                        như là sông là rừng.

          Trong câu thơ “ngửa mặt lên nhìn mặt”, tác giả dùng hai từ “mặt” rất hay. Nếu từ “mặt” thứ hai mà nói rõ là “mặt trăng” thì câu thơ sẽ tầm thường. “Ngửa mặt lên nhìn mặt” là nhìn mặt của tri kỉ, mặt của tình nghĩa mà bấy lâu mình dửng dưng. Sự thủy chung của vầng trăng đã làm động lòng “người vô tình". Thì ra “mình với ta tuy hai mà một"_.

          Cánh cửa sổ phòng buyn - đinh định mở ra với vầng trăng là mở ra với thế giới bao la, tâm linh của nhà thơ cũng mở ra đến chiều sâu thẳm: