Đọc hiểu Hầu trời

 I - Tìm hiểu chung

1. Tản Đà (1889 – 1939) tên khai sinh là Nguyễn Khắc Hiếu. Ông sinh ra bên núi Tản sông Đà, huyện Bất Bạt, Sơn Tây (nay là Ba Vì, Hà Tây) nên lấy bút danh là Tản Đà. Tản Đà sinh ra trong một gia đình nhà nho có truyền thống khoa bảng và văn học nghệ thuật. Là con trai của quan án sát tỉnh Ninh Bình Nguyễn Danh Kế và một đào nương tên là Nhữ Thị Nghiêm, vì vậy Tản Đà không chỉ say mê ca trù mà còn rất am hiểu về nhạc dân gian. Ông thành thạo xẩm, chèo và cải lương đồng thời thông tỏ về từ khúc (nhạc cung đình Trung Quốc). Tản Đà là đại diện tiêu biểu của kiểu nhà nho tài tử buổi giao thời, là người đầu tiên “mang văn chương ra bán phố phường”. Sáng tác của Tản Đà thể hiện một cá tính nghệ sĩ tài hoa, tài tử.

2. Tản Đà viết cả văn và làm thơ nhưng ông nổi tiếng với tư cách nhà thơ hơn. Thơ Tản Đà mang màu sắc cổ điển về hình thức và mới mẻ về nội dung, ông được gọi là cầu nối giữa hai thời đại văn học trung đại và hiện đại. Là thi sĩ tài hoa và đa tình, ông viết nhiều về tình yêu. Đồng thời thơ Tản Đà còn thể hiện tính dân tộc rõ nét từ hình thức đến nội dung. Trong thơ ông, lòng yêu nước, yêu quê hương được biểu hiện rất phong phú và đa dạng, khi thì trực tiếp, khi thì gián tiếp.

   Tác phẩm chính: Về thơ có Khối tình con I, II, III, Còn chơi, Thơ Tản Đà… Về văn xuôi có Giấc mộng lớn, Giấc mộng con I, II, Tản Đà văn tập…

   Hầu trời được xếp trong tập Còn chơi (1921) là bài thơ tiêu biểu cho phong cách thơ Tản Đà. Bài thơ được viết dưới dạng tự sự, kể một tình huống tưởng tượng cảnh nhà thơ lên gặp trời để ngâm thơ cho trời nghe. Qua đó thể hiện ý thức cá nhân và thái độ của nhà thơ về nghề văn, về cuộc đời.

3. Đọc diễn cảm, phân biệt lời thoại và lời kể. Chú ý sự thay đổi vị trí giữa vần chân và vần lưng.

II - Kiến thức cơ bản

   Tản Đà được coi là “người nằm vắt mình qua hai thế kỉ”, là gạch nối giữa thơ mới và thơ cũ, là người đặt nền móng cho thơ mới. Những đánh giá ấy đã xác nhận vị trí quan trọng của Tản Đà đối với văn học Việt Nam giai đoạn giao thời. Ông là đại diện tiêu biểu của văn học Việt Nam giai đoạn này, giai đoạn văn học dân tộc có những bước chuyển mình, bắt đầu cho giai đoạn hiện đại hoá mau lẹ. Hầu trời là một bài thơ có rất nhiều điểm mới. Bài thơ thể hiện đậm nét cá tính sáng tác của Tản Đà. Mạch thơ được triển khai theo lôgíc một câu chuyện với các chi tiết cụ thể, rành mạch, khiến cho bài thơ hấp dẫn và có sức thuyết phục : nằm một mình, buồn nên dậy đun nước uống rồi ngâm văn, động đến Trời, tiên xuống hỏi rồi đưa lên gặp Trời, Trời cùng chư tiên đón tiếp long trọng, mời đọc thơ, giới thiệu về mình rồi đọc thơ và giãi bày cảnh ngộ cùng Trời, Trời giải thích, khen ngợi rồi cho đưa về trần giới. Nhà thơ đã chọn một cách rất độc đáo để thể hiện tâm sự của mình.

   Chuyện hầu Trời bằng tưởng tượng đã giúp nhà thơ khẳng định tài năng của bản thân và bộc lộ quan niệm mới mẻ của ông về nghề văn, đồng thời thể hiện ý thức của cái Tôi cá nhân đầy cá tính của mình. Nhà thơ đã mở đầu câu chuyện của mình bằng một giọng điệu rất hấp dẫn, bịa mà rất tự nhiên, hóm hỉnh:

   Đêm qua chẳng biết có hay không,

   …

   Thật được lên tiên – sướng lạ lùng.

   Lí do được Trời mời lên hầu cũng thật đời thường và dễ tin: Nằm buồn dậy đun nước uống, rồi ngâm thơ, chơi trăng. Và “Tiếng ngâm vang cả sông Ngân Hà” đã làm Trời mất ngủ. Thế là được lên Trời.

   Cuộc hội kiến với Trời và chư tiên được kể lại chi tiết, hồn nhiên, nghe tự nhiên như thật. Tác giả đã chọn lối kể chuyện nôm na của dân gian để tái hiện câu chuyện hầu Trời.

   Nhà thơ tưởng tượng tình huống gặp Trời để giới thiệu về mình. Giới thiệu rõ, chính xác tên tuổi, quê hương, đất nước, nghề nghiệp, kể tên các tác phẩm của mình. Nhà thơ đã chọn tình huống độc đáo : gặp Trời, ngâm thơ cho Trời cùng chư tiên nghe, qua đó khẳng định tài năng của mình. Khẳng định một cách rất tự nhiên:

   Đương cơn đắc ý đọc đã thích

   Chè trời nhấp giọng càng tốt hơi.

   Văn dài, hơi tốt ran cung mây!…

   Tự khen tài của mình nhưng lại chọn hình thức để Trời cùng chư tiên khen ngợi. Đây là một kiểu ngông đáng yêu.

   Sau khi giới thiệu các tác phẩm, có phân chia rõ ràng thành từng loại theo quan điểm của bản thân (văn thuyết lí, văn chơi, văn tiểu thuyết, văn vị đời và lối văn dịch) thì đưa ra nhận xét, cùng với những nhận xét của Trời “Văn đã giàu thay, lại lắm lối” (đa dạng về thể loại, giọng điệu). Nhà thơ lại còn mượn lời của Trời để khẳng định tài năng của bản thân :

    Trời lại phê cho: “Văn thật tuyệt

   Văn trần được thế chắc có ít!…

   Đầm như mưa sa, lạnh như tuyết!”

   Nhà thơ đã hiên ngang khẳng định cái Tôi của mình, gắn liền với tên tuổi thật của mình. Đó là thái độ ngông của người có tài và biết trân trọng, khẳng định tài năng của mình. Trong thời đại của Tản Đà, đất nước đang mất chủ quyền, tự giới thiệu như còn là biểu hiện của sự tự hào, tự tôn dân tộc. Hóm hỉnh hơn, nhà thơ còn khẳng định cả phong cách ngông của mình :

- “Bẩm quả có tên Nguyễn Khắc Hiếu

Đày xuống hạ giới vì tội ngông.”

   Qua cuộc đối thoại tưởng tượng với Trời, nhà thơ còn khẳng định nghĩa vụ và trách nhiệm cao cả của mình nói riêng và của người nghệ sĩ nói chung là lo việc “thiên lương” của nhân loại:

Trời rằng: “Không phải là Trời đày,

Trời định sai con một việc này

Là việc “thiên lương” của nhân loại,

Cho con xuống thuật cùng đời hay.”

   Tạo tình huống tưởng tượng này để an ủi mình, đồng thời cũng là để nói lên ý nghĩa cao quý của văn chương, của nhà văn.

   Cũng nhân đây, nhà thơ giãi bày tâm sự của mình về nghề văn. Tản Đà được coi là người đặt nền móng cho thơ Mới, không chỉ bởi thơ ông mang hơi thở hiện đại của thời đại với cái Tôi cá nhân sừng sững giữa trang văn mà còn vì ông là nhà thơ đầu tiên “mang văn chương ra bán phố phường”, coi nghề văn là nghề kiếm sống. Khi giãi bày cảnh ngộ với Trời, nhà thơ đã kể lể rất chi tiết về nghề làm văn kiếm sống này. Tản Đà cũng đã dùng lời Trời để tự an ủi mình.

   Với Hầu Trời, Tản Đà đã mang đến cho văn học Việt Nam đầu thế kỉ XX một không khí mới. Dưới hình thức một bài thơ – câu chuyện tưởng tượng vui và đầy hào hứng, nhà thơ đã khẳng định cái Tôi cá nhân của người nghệ sĩ. Nhà thơ vừa tự tin khẳng định tài năng của mình vừa nói lên quan điểm làm văn chương, đó là viết văn để phục vụ thiên lương. Viết văn hay làm cho đời đẹp hơn là nhiệm vụ trời đã trao cho người nghệ sĩ.

   Sáng tạo độc đáo về mặt nghệ thuật của Tản Đà là đã đưa ngôn ngữ đời thường nôm na, dễ hiểu, dung dị mà vẫn rất gợi cảm vào thơ ca. Ngôn ngữ thơ ở Hầu Trời đã có sự xâm nhập của giọng điệu văn xuôi và ngôn ngữ bình dân. Không quá câu nệ vào vần luật nên mạch cảm xúc được phát triển rất tự nhiên và cái Tôi cá nhân đã thoả sức bộc lộ và thể hiện mình. Điểm độc đáo và thành công của bài thơ còn thể hiện ở chỗ tạo ra cái cớ là tình huống hầu Trời để tự khẳng định tài năng và quan niệm của mình. Đó là một kiểu ngông rất nghệ sĩ, vui vẻ và đáng yêu. Bài thơ cũng đã phác hoạ một chân dung thi sĩ Tản Đà với phong cách ngông độc đáo, đó là cái ngông của một nhà nho tài tử ở thời kì mà ý thức cá nhân bắt đầu được trân trọng và khẳng định.

III - Liên hệ

   Tản Đà từng than: Cái nghiệp văn chương nghĩ thật phiền ! Đôi khi, thi sĩ còn nặng trĩu nỗi niềm lo văn ế:

Nhà tớ xưa nay vốn vẫn nghèo

Bán văn buôn chữ kiếm tiền tiêu.

Quanh năm luống những lo văn ế

Thân thế xem thua chú hát chèo.

Hát chèo lắm lúc nghĩ mà ngoan

Vẽ mặt ra trò với thế gian

Vợ cưới đêm nay, mai lại cưới

Đêm đêm cưới vợ, lại làm quan !

Làm quan ví có dễ như chèo,

Tớ đến năm nay đã chẳng nghèo.

Bởi bước công danh trèo cũng khó

Trèo leo chẳng được phải nằm meo.

Nằm meo cho tớ nghĩ ra văn

In bán ra đời cách kiếm ăn.

Tiền kiếm, ăn xong, nằm lại nghĩ

Con tằm rút ruột lá dâu xanh.

Dâu xanh rút giả sợi tơ vàng

Thân thế con tằm những vấn vương

Tớ nghĩ thân tằm như tớ nhỉ

Tơ tằm như tớ mới văn chương.

Văn chương rút ruột kiếm xu tiêu

Nghề nghiệp làm ăn khó đủ điều

Tốn kém vì văn ai có biết

Cứ tiền giấy mực biết bao nhiê !

Văn chương nào dám nói hơn ai

Nghề nghiệp làm ăn phải thế thôi,

In hết quyển này ra quyển khác,

Có văn có ích có văn chơi.

Văn chơi in bán để chơi chung

Dẫu được lời riêng có mấy đồng!

Buôn chữ gặp ngay khi giấy đắt

Người mua ai có biết cho không?

Cho không ai biết đấy là đâu

“Bán nói” khi đâu dám đặt đều (điều)

Tốn kém vì văn chưa tính đến

Những tiền giấy mực đã bao nhiêu.

Bao nhiêu củi nước mới thành văn

Được bán văn ra chết mấy lần!

Ông chủ nhà in in đã đắt!

Lại ông hàng sách mấy mươi phâ !

Mười phân gửi bán lấy tiền sau

Bán hết thu tiền đợi cũng lâu.

Lắm lúc túng tiền đem bán rẻ

Trừ đầu trừ cuối nghĩ càng đau!

Càng đau mà vẫn phải càng theo

Theo mãi cho nên vẫn cứ nghèo.

Nghèo chỉ có văn, văn lại ế

Ế văn cho tớ hết tiền tiêu!

Tiền tiêu không có những băn khoăn

Vay ngược vay xuôi thật khó khăn.

Công nợ nhà in còn chất đống

Còn đâu gan ruột nghĩ ra văn?

Ra văn mà bán chẳng ra tiền!

Cái nghiệp văn chương nghĩ thật phiền!

Văn ế bao giờ cho bán hết,

Phen này có nhẽ gánh lên tiên!