Bài thơ “Câu cá mùa thu ” là bức tranh thu tuyệt đẹp của vùng nông thôn Bắc Bộ, đây cũng một trong ba bài thơ thu nổi tiếng của nhà thơ Nguyễn Khuyến. Đánh giá về bài thơ, Xuân Diệu từng khẳng định Câu cá mùa thu là "điển hình hơn cả cho thơ ca về mùa thu ở Việt Nam". Bài thơ không chỉ mở ra bức tranh mùa thu bình dị, tươi sáng nơi thôn dã mà còn bộc lộ những tâm sự thầm kín trong tâm hồn người thi nhân, điều này được thể hiện tập trung trong hai câu thơ cuối của bài.

Ở những câu thơ đầu, nhà thơ Nguyễn Khuyến đã mang đến cho chúng ta những cảm nhận chân thực về cảnh sắc và không gian của mùa thu vùng chiêm trũng Bắc Bộ. Đằng sau bức tranh thu, tâm tình thầm kín của người thi nhân cũng dần được hé mở:

"Tựa gối ôm cần lâu chẳng được
Cá đâu đớp động dưới chân bèo"

Sự xuất hiện của con người trong hai câu thơ cuối đã góp phần hoàn thiện bức tranh mùa thu. Sự hòa hợp giữa thiên nhiên - con người, giữa cảnh- và tình không chỉ tạo nên sự hài hòa, thống nhất mà còn tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt cho bài thơ. Hình ảnh con người xuất hiện trong tư thế "tựa gối ôm cần" đầy trầm mặc, suy tư. Nhà thơ ngồi câu cá nhưng dường như không chuyên tâm đến công việc mình đang làm mà đang thả mình theo dòng suy nghĩ nào đó, vì vậy tiếng cá "đớp động dưới chân bèo" dù nhẹ nhàng nhưng vẫn khiến nhà thơ giật mình.

Câu hỏi "cá đâu" vừa gợi ra sự bất ngờ của tình huống vừa gợi ra sự ngỡ ngàng, mơ hồ của lòng người. Dù đắm chìm trong dòng suy tư nhưng nhà thơ vẫn rất tinh tế, nhạy cảm khi phát hiện âm thanh khẽ khàng xung quanh. Bởi tiếng cá đớp mồi rất khẽ, rất nhẹ, phải thực sự nhạy cảm và yên tĩnh trong tâm hồn thì nhà thơ mới có thể lắng nghe được. Nghệ thuật lấy động tả tĩnh, tả cảnh ngụ tình được sử dụng trong hai câu thơ cuối. Cái động của con cá "đớp động" không "phá tan" được cái tĩnh lặng của không gian mà ngược cái những chuyển động khẽ khàng càng tô đậm thêm cái vắng lặng của không gian, sự tịch mịch, trống vắng trong tâm hồn con người.

Hai câu thơ cuối gợi ra hình ảnh con người trong công việc câu cá. Thế nhưng dường như nhà thơ không tập trung việc đi câu mà như một cái cỡ để tìm thấy sự thư thái trong tâm hồn. Nhà thơ thả hồn vào cảnh vật để phát hiện ra những vẻ đẹp tinh tế của cảnh vật mùa thu cả về đường nét, âm thanh, chuyển động. Cảnh thu đẹp nhưng buồn, lòng người tĩnh lặng nhưng lại chất chứa những suy tư, những nỗi niềm về thời thế, cuộc đời.

Câu cá mùa thu không chỉ dựng lên bức tranh mùa thu tươi sáng, bình dị của vùng nông thôn Bắc Bộ là còn thể hiện được tình thu, hồn thu đậm nét. Bài thơ khơi dậy những cảm xúc thân thuộc, gần gũi bên trong mỗi con người về làng quê. Đặc biệt qua những câu thơ cuối, người đọc còn cảm nhận được tấm lòng nặng những suy tư vì dân, vì nước của người thi nhân.