Bài thơ Không chồng mà chửa là một bài thơ khá nổi tiếng của Hồ Xuân Hương. Bài thơ đã để lại trong lòng người đọc nhiều băn khoăn và trăn trở.
Đúng là cần phải đặt bài thơ Không chồng mà chửa trong bối cảnh sinh quyển xã hội phong kiến, không chỉ luật lệ làng xã mà ngay cả người trong gia đình, gia tộc, họ hàng, bố mẹ đều khinh thị, tạo áp lực lên người phụ nữ. Trong hai câu ở phần đề, bỏ qua tất cả, người “Cả nể” ở đây chỉ độc thoại, tâm tình với chính mình và với chàng. Nàng tự biết, tự nhận mình “cả nể” nên hóa thành “sự dở dang”. Nhưng nàng không đẩy “sự” ấy thành sự kiện, sự đời, thành đường cùng và tấn bi kịch mà chỉ coi đó là nỗi niềm, nỗi buồn thương, nỗi đau tâm sự, tâm tình, mong được thấu hiểu, cảm thông, chia sẻ: Nỗi niềm chàng có biết chăng chàng? Câu hỏi đặt ra với chàng, hai lần nhắc đến chàng, mà thật nhẹ nhàng, ân tình, khơi gợi nghĩa tình.
Hai câu ở phần thực chủ ý vận dụng lối chiết tự chữ Hán, chơi chữ, thả chữ, “thả lá thơ chơi” pha chút bỡn cợt. Nghĩa thơ dường như trung tính, không nhằm lên án, trước sau chỉ trình bày một hiện thực, một sự thật, một cảnh trái ngang, bất hợp lý, bất thường, nghịch cảnh, tinh nghịch. Có thể thấy hai câu thơ đăng đối đã khéo phê phán và tinh tế trong cách bỡn cợt, rỡn vui cô nàng ăn cơm trước kẻng: Duyên thiên chưa thấy nhô đầu dọc,/ Phận liễu sao đà nảy nét ngang? Mở đầu hai câu thơ đều là hai từ gốc Hán bác học, hàn lâm, uy nghiêm, chuẩn mực, quan phương (Duyên thiên… Phận liễu…) lại được diễn dịch, thông diễn, vừa nêu giả định vừa chất vấn kết quả bằng các chữ Nôm, tiếng thuần Việt, bình dân, bình dị. Hình thức tự sự, diễn giải pha tạp câu chữ đã tạo nên sắc thái nghịch dị, hài hước, vui vẻ, giản lược đi sự nghiêm trọng, căng thẳng. Thêm nữa, lối phối hợp cách dùng từ mang tính giả định về một sự khẳng định “chưa thấy” (NHÂN) đối lập với câu hỏi phản vấn về một sự thật nhãn tiền đã rồi “sao đà” (QUẢ) càng gia tăng mức độ sắc thái lỗi nhịp, lệch pha, lệch chuẩn của đương sự.
Đến hai câu thơ ở phần luận là sự phân thân của hai cảnh đời, hai tình huống, hai nẻo đường, hai trạng thái tâm lý. Trước sau nàng vẫn một lời trọng thị, ân cần; một câu hỏi chỉ để tôn cao, đắp bồi, tin cậy: Cái nghĩa trăm năm chàng nhớ chửa? và một bản lĩnh, một lời thề, một ý thức tự nhiệm, tự dấn thân và tự chịu trách nhiệm: Mảnh tình một khối thiếp xin mang… Dân gian có câu: Nếu nên thì thiếp với chàng,/ Không nên ta lại người làng với nhau. Ở đây người con gái đã một lần, một tháng, một xuân, một thời tay ấp vai kề “Cả nể” trước sau vẫn trọn vẹn nghĩa tình, vẫn giữ ân tình “chàng - thiếp”. Lại vẫn tiếp tục là một phong cách chơi chữ ỡm ờ kiểu Hồ Xuân Hương (chửa - mang) với sự đăng đối của “nhớ chửa” (từ “chửa” vừa là từ tình thái, đặt cuối câu biểu thị nghi vấn vừa nhắc nhớ “Cái nghĩa” hiển ngôn vừa ẩn ý về sự có mang, bụng mang dạ chửa) với “xin mang” (từ “mang” vừa là động từ chỉ trạng thái mang theo, đem theo, vừa thể hiện sự chung thủy với “Mảnh tình” vừa hàm nghĩa sự mang thai, có mang, có chửa), vừa là lời thề khẳng định pha chút hãnh diện trong việc gìn giữ báu vật của đôi mình và riêng mình.
Tiếp đến hai câu kết, Hồ Xuân Hương đẩy cao bản lĩnh dân gian, tinh thần đối phó với cấm kỵ, hóa giải những áp đặt phi nhân tính, cực đoan Không chồng mà chửa mới ngoan,/ Có chồng mà chửa thế gian sự thường rồi chuyển hóa, nâng cao thành tiếng nói thách thức, bất cần, bất chấp và thách đố: Quản bao miệng thế lời chênh lệch,/ Không có, nhưng mà có, mới ngoan!... Vượt lên và bất chấp dư luận, miệng thế gian, người “Cả nể” kín đáo, tinh tế, tự tin trong cách biện hộ, xưng danh, khẳng định mình: Không có (chồng), nhưng mà có (con), thế mới ngoan (thuận, giỏi, tài). Cao hơn tất cả là bản lĩnh chủ thể, niềm tin vào nhân tính và quyền sống con người đã tạo nên ý nghĩa phổ quát, vượt thời gian cho một bài thơ ngắn gọn.
Bài thơ Không chồng mà chửa của nữ sĩ Hồ Xuân Hương có số phận riêng và làm nên lịch sử tiếp nhận riêng. Dưới thời phong kiến, đó là tiếng nói cảm thông, cao cả, vị tha, đầy bản lĩnh của người phụ nữ dám chịu và biết chịu trách nhiệm với chính mình. Bước sang thời hiện đại và thế kỷ 21, từ góc độ tiếp nhận nhân học, văn học giới và sinh quyển văn hóa, bài thơ tiếp tục tỏa sáng, thức tỉnh lương tâm, mở ra những chiều kích mới phù hợp thời đại mới, con người và cuộc sống mới. Trên tất cả, bài thơ có ý nghĩa vượt thời gian, cập nhật thời cuộc, vươn tới bài học ứng xử nhân văn, hướng thượng và bản lĩnh làm người cho giới nữ và mọi con người trên cõi nhân gian.