Nam Cao là cây bút lớn của nền văn học Việt Nam hiện đại, là một nhà văn hiện thực, ông có nhiều đóng góp vào kho tàng văn học vô giá của nước nhà. Nam Cao có phong cách triết lý trữ tình sắc lanh, các tác phẩm của ông luôn đi sâu vào khám phá nội tâm nhân vật, về những điều nhỏ nhặt nhưng mang lại ý nghĩa triết lý sâu sắc. Không thể không kể đến những tác phẩm đình đám như “Chí Phèo”, “Đôi mắt”, “Lão Hạc’, “Sống mòn”, “Giăng sáng”,.... Trong đó, truyện ngắn “Mua nhà” sáng tác năm 1943 cũng có sức hấp dẫn không kém. Truyện ngắn được đăng trên Tiểu thuyết thứ Bảy, viết về đề tài tiểu tư sản nhằm lột tả những góc tối trong xã hội thời bấy giờ, miêu tả chân thật nhất nội tâm nhân vật cũng như những con người đói khổ đang bị dồn đến bước đường cùng.

          Truyện ngắn Mua nhà được tác giả xây dựng theo trình tự thời gian, kể theo ngôi thứ nhất dưới dạng một bức thư của nhân vật “tôi” – một người tri thức nghèo, viết gửi cho một người bạn của mình tên là Kim, mục đích chính là để bày tỏ nỗi lòng, tâm trạng của mình, sự áy náy khi trót mua lại căn nhà của một con bạc đang nợ nần với giá 300 đồng. Qua lời kể trong bức thư của nhân vật tôi về hành trình và lý do mua được căn nhà gỗ mới , người đọc cảm nhận được rất nhiều cung bậc cảm xúc, từ sự ái ngại, tự ti khi bạn bè xung quanh ai nấy đều nhà cao cửa rộng, duy chỉ có mỗi mình nhân vật “tôi” là cả gia đình chen chúc trong căn nhà xập xệ, bẩn thỉu, đến sự cảm thông, chua xót cho số phận và tình cảnh của gia đình kẻ đã bán nhà cho anh ta cùng sự áy náy đối với những đứa trẻ đã từng sống trong căn nhà đó. Mở đầu tác phẩm là sự giới thiệu về hoàn cảnh sống ban đầu của nhân vật “tôi”, bằng  điểm nhìn bên ngoài của nhân vật, ta thấy được rằng cả gia đình anh ta phải sống cùng nhau chen chúc trong căn nhà cũ xập xệ trong khi bạn bè ai nấy đều có nhà cửa đàng hoàng, sang trọng, điều đó thể hiện sự tự ti và ái ngại mỗi khi bạn đến chơi nhà. Tới đây, ta thấy được sự nhạy cảm và ý thức rõ ràng về hoàn cảnh gia đình mình của nhân vật. Tiếp đến là biến cố ập đến với gia đình anh ta, căn nhà vốn đã cũ nát, qua một cơn bão đã chẳng còn vẹn nguyên, điều này chính là tiền đề cho tình huống mua nhà của nhân vật “tôi”. Nhưng nghĩ đi rồi nghĩ lại, gia đình anh cũng chẳng khấm khá hơn là bao, anh vẫn quyết định sẽ cắn rứt mà mua căn nhà ấy, anh cũng có gia đình của anh, có những đứa con nhỏ ốm yếu, cho dù là vậy anh vẫn luôn đau đáu một niềm cảm thương sâu sắc…Ông dùng ngôi kể thứ nhất, xưng “tôi”, diễn tả rất cụ thể, lột tả đầy chân thật và sinh động, chi tiết những suy nghĩ sâu bên trong tâm trí nhân vật. Dường như đưa người đọc len lỏi vào ý thức của nhân vật, từ đó, khiến ta hiểu hơn về tình huống truyện cũng như nhìn nhận được một hiện thực chua chát đang đè nặng lên cuộc sống của những con người đói khổ trong xã hội xưa, một người tri thức nghèo đầy nhân hậu phải chọn lấy sự ích kỉ cho riêng mình. Đồng thời, qua ngòi bút đầy tài hoa của Nam Cao ta còn được rất rõ tâm trạng của nhân vật tôi, đó là một tâm trạng đầy đau đớn, xót xa, xót xa cho chính mình và cũng xót xa cho gia đình của người bán nhà, từ đó phản ánh một nội tâm lương thiện, giàu lòng trắc ẩn của nhân vật. Bằng ngòi bút của mình, tác giả đã khắc họa vô cùng sâu sắc và sinh động nội tâm của nhân vật “tôi” trong quá trình mua nhà.

       Tác phẩm còn là tiếng nói thương cảm của Nam Cao trước hoàn cảnh xã hội đầy éo le, dồn những con người lương thiện vào bước đường cùng. Đồng thời, ông còn đề cao tình bạn thiên liêng, không phân biệt giàu nghèo của nhân vật “tôi” và anh Kim, họ như tri âm, tri kỉ mặc dù anh Kim nhìn thấy rất rõ hoàn cảnh của nhân vật “tôi”. Ở truyện ngắn, Nam Cao gửi gắm vào đó triết lí về hạnh phúc, gửi gắm lòng tin vào những con người nhân hậu và một tương lai tươi sáng hơn sẽ đến với họ. Và đó dường như cũng là trăn trở sâu sắc của ông trước hiện thực khốc liệt lúc bấy giờ, hiện thực mà con người buộc phải chọn sống ích kỉ để sinh tồn. Bằng ngôi kể thứ nhất, lựa chọn điểm nhìn linh hoạt, hợp lí, tình huống truyện sáng tạo và nghệ thuật xây dựng tâm lý nhân vật bậc thầy, nhà văn Nam Cao đã khắc họa rõ nét tâm trạng và các cung bậc cảm xúc khác nhau của nhân vật “tôi” xuyên suốt quá trình mua nhà, phản ánh một hiện thực éo le đầy khốc liệt, đồng thời nói lên tiếng nói thương cảm đối với những con người lương thiện bị dồn và chân tường, gửi gắm triết lý cũng như hy vọng về hạnh phúc.

       Dù trải qua dòng chảy khốc liệt cũng thời gian nhưng những giá trị to lớn mà nhà văn Nam Cao và tác phẩm truyện ngắn Mua nhà mang lại vẫn trường tồn và có một chỗ đứng vĩnh cửu trong lòng độc giả