Phân tích bài thơ Tây Tiến của Quang Dũng

     Hình như có lúc nhan đề bài thơ gồm những ba chữ kia: Nhớ Tây Tiến. Cái nhan đề ấy hơi thừa nhưng lại rõ nghĩa. Tây Tiến là một cảm hứng bắt nguồn từ kỷ niệm, kỷ niệm về một đoạn đời chiến đấu, về một miền đất, kỷ niệm về những người đồng đội, cả những kỷ niệm khó quên về chính mình. Trong đời có những lúc nào đó, kỷ niệm bỗng sống dậy với những đường nét và sắc màu nóng bỏng để gợi lên những cảm xúc và hoài niệm vô tận. Kỷ niệm về Tây Tiến, về cuộc hành quân tiến về tây đánh giặc bên kia biên giới Việt - Lào, đã bắt đầu như thế:

Sông Mã xa rồi Tây Tiến ơi

Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi

     Nhớ chơi vơi! Hai tiếng “chơi vơi” dùng ở đây thì thực là đắc địa. Nhớ chơi vơi là nỗi nhớ không có hình, không có lượng, hình như nhẹ tênh tênh mà nặng vô cùng, bởi không đo nó được, không cân nó được, chỉ biết lửng lơ, đầy ấp, mênh mông, nó ám ảnh tâm trí mình, nó da diết thương nhớ vô cùng. "Nhớ chơi vơi" ít ai nói như thế; hình như trong bài ca dao cũng có và chỉ có một lần nỗi nhớ như thế xuất hiện:

Ra về nhớ bạn chơi vơi...

      Trong bài thơ Quang Dũng, hai liếng chơi vơi này lại ăn vần với tiếng “ơi” ở câu trên, nên càng bộc lộ hết sắc thái ngữ nghĩa và sức khơi gợi của chúng, càng trở nên như một tiếng vang tức thời bật lên từ cõi nhớ: nhớ Tây Tiến nhớ ngay về rừng núi.

     Ấn tượng sâu đậm nhất về Tây Tiến là về rừng núi. Cả một đoạn thơ đầu gồm 14 câu đều dành cho kỷ niệm về rừng núi một vùng bát ngát miền Tây, một vùng biên giới Việt Lào. Mà rừng núi mới dữ dội, khắc nghiệt làm sao: núi cao, dốc thẳm, sương dày, mưa mịt mù trời đất, thác gầm, cọp dữ,... Miền Tây, ấy là nơi ngự trị của vẻ thâm u, hoang dã, những thử thách gớm ghê đặt ra trước con người, thiên nhiên ở đây luôn là một mồi đe dọa, một sức mạnh sẵn sàng vồ lấy con người, nuốt chửng con người. Ta chớ quên rằng, vào cái mùa xuân Tây Tiến ấy, những người lính Tây Tiến như Quang Dũng chỉ vừa mới ra đi từ một mái trường hoặc một góc phố nào đó của Hà Nội - Thăng Long, nơi có Hồ Gươm, Tháp Búp, Tháp Nghiên, có liễu Hồ Tây, có ba mươi sáu phố phường,  cả những cuộc chiến đấu trên chiến lũy ác liệt mà vẩn pha nét hào hoa... Ấn tượng trước miền Tây vì thế càng ghê gớm:

Sài Khao sương lấp đoàn quân mỏi

Mường Lát hoa về trong đêm hơi

Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm

     Từng chi tiết: sương dốc, mây, mưa... đều được Quang Dũng đưa về với ấn tượng mạnh nhất của nó. Sương thì dày đến “lấp” cả đoàn quân, dốc thì đã 'khúc khuỷu" lại "thăm thẳm ”, đã nghìn thước lên cao lại “nghìn thước xuống", 'cồn mây’^í thì heo hút và cao đến “súng ngửi trời", mưa đến mức những ngôi nhà như bồng bềnh trên biển khơi... Những từ địa danh như Sài Khao, Mường Lát, Pha Luông, Mường Hịch xa lạ càng làm tăng ấn tượng xa ngái, hoang sơ lên mệt bậc nữa.

     Đọc mấy câu thơ sau đây:

Dốc lên khúc khuỷu đốc thủm thẳm

Heo hút cồn mây  súng ngửi trời

Ngàn  thước lên cao, ngàn thước xuống

    Tự nhiên thấy rợn cả người, cứ như đọc mấy câu thơ trong "Thục dạo nan” của Lý Bạch:

Thục dạo chi nan, nan ư thướng thanh niên!

 (Đường xứ Thục khó đi, khó hơn cả lên trời xanh.)

    hoặc như khi đọc Chinh phụ ngâm mà đến câu:

Hình khe thế núi gần xa

Đứt thôi lại nối, thấp đà lại cao...

     Tây Tiến là một cuộc hành quân cực kỳ gian khổ, gian khổ đến độ:

Anh bạn dãi dầu không bước nữa

Gục lên súng mũ bỏ quên đời!

Chiều chiều oai linh thác gầm thét

 Đêm đêm Mường Hịch cọp trêu người.

     Gian khổ tưởng chừng như đã vượt qua giới hạn chịu đựng của con người. Những người gục xuống trên đường đi, gục xuống khi chân còn đi, chỉ khi “không bước nữa", không thể bước lên nữa mới “gục lên súng mũ”, và thế là “bỏ quên đời” chứ không phải nằm xuống, ngã xuống. Cái ý thơ này dẫu buồn mà vẫn không bi đát, bởi vì ở đây con người vẫn vượt lên mình, dẫu không áp đảo được khó khăn nhưng không khuất phục, và cho đến khi chết, vẫn chết trong cuộc hành trình. Thật là một hình ảnh vừa bi vừa hùng. Nó đúng với cái không khí thời đại của đất nước đang bước vào một cuộc chiến đấu mà mỗi người chỉ có hai tay không và một tấm lòng, phải đương đầu với súng đạn bom pháo của kẻ thù và chiến đấu cho một lời thề thiêng liêng: "cảm tử cho Tổ quốc quyết sinh". Mỗi cuộc ra đi đều không hẹn ngày về, giống như lời một bài hát rất thịnh hành ngày đó:

Đoàn vệ quốc quân một lần ra đi

Là có sá chi đâu ngày trở về...

     Đừng đưa những tiêu chuẩn tinh thần lạc quan cách mạng hay gì gì đó của những những năm sau này mà đo đạc hay phê phán tinh thần của lớp người ấy. Bởi vì ở họ, ở mỗi người chiến sĩ lên đường ngày ấy, đều có một hình ảnh và một lâm trạng của Kinh Kha sang Tần:

Phong tiêu tiêu hề Dịch thủy hàn

Tráng sĩ nhất khứ hề bất phục hoàn

(Gió hiu hắt chờ sông Dịch lạnh tanh

Tráng sĩ một đi chừ, chẳng trở về)

     Ôi cái lãng mạn đẹp đẽ của một thời! Đừng gọi đó là anh hùng cá nhân. Anh hùng thì có nhưng cá nhân thì không, bởi cái anh hùng ấy vồ tư lắm. Trong đoạn thơ đầu này, nếu Quang Dũng có nói quá lên về cái ghê gớm của núi rừng (mà sự thật là không quá) thì cũng chỉ là để nói lên cái hào hùng cùa con người chứ không phải để hạ thấp nó.

     Rồi giữa những kỷ niệm khổ và đau thế, đoạn thơ bỗng khép lại bằng một kỷ niộm thật ấm áp, như một tiêng hát vui bỗng vút lên. Cái khổ cái buồn thật đáng nhớ, vì thế cái ngọt bùi giữa bao nhiêu buồn khổ ấy lại càng đáng ghi nhớ hơn:

Nhớ ôi Tây Tiến cơm  lên khói

Mai Châu mùa em thơm nếp xôi

     Điều vui gợi nhớ điều vui, Quang Dũng dành cả phần thứ hai gồm tám câu thơ cho những kỷ niệm về tình người xứ bạn:

Doanh trại bừng lên hội đuốc hoa

Kìa em xiêm áo tự bao giờ

 Khèn lên man điệu nàng e ấp

 Nhạc về Viên Chăn xây hồn thơ

     Hình ảnh một cuộc liên hoan văn nghệ đã thành truyền thống trong cuộc kháng chiến chống Pháp được nhắc đến với vài ba nét tiêu biểu: đuốc, hoa, điệu múa, tiếng khèn những chi tiết có màu sắc tả thực mà vẫn có chút gì đó rất mộng, rất ảo. Hai tiếng “kìa em" vừa ngỡ ngàng vừa trìu mến.

     Một nét chấm phá về nhân dân xứ bạn lại được định hình rất rõ trên tấm ảnh thời gian:

Có nhớ dáng người trên độc mộc

Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa

    Quang Dũng đã dành phần cuối của bài thư cho hình ảnh anh bộ đội Tây Tiến, hình ảnh mà tác giả muốn ca ngợi một cách khác thường là sau khi đã nói đến những nét hoặc khác thường hoặc độc đáo của cuộc Tây Tiến gian khổ hào hùng: