Nguyễn Khoa Điềm được biết đến không chỉ với tư cách là nhà hoạt động chính trị mà còn là nhà văn, nhà thơ lớn. Một trong những tác phẩm hay của ông phải kể đến bài thơ “Mẹ và quả”.
Bài thơ là lời của người con nói về người mẹ, nói về công lao chăm sóc, nuôi dưỡng của người mẹ thật lớn lao, vĩ đại.
“Những mùa quả mẹ tôi hái được
Mẹ vẫn trông vào tay mẹ vun trồng
Những mùa quả lặn rồi lại mọc
Như mặt trời, khi như mặt trăng”
Bài thơ mở đầu với lời kể về công việc trồng trọt của người mẹ. Mảnh vườn của mẹ cứ vần xoay theo năm tháng mùa màng cho những trái ngọt thơm “như mặt trời, khi như mặt trăng”. Cuộc đời của mẹ gắn liền với mảnh vườn nhỏ bé quanh năm suốt tháng.
Tiếp đến, tác giả không chỉ nói chuyện “trồng cây”, mà còn nói chuyện “trồng người”:
“Lũ chúng tôi từ tay mẹ lớn lên
Còn những bí và bầu thì lớn xuống”
Những đứa con được mẹ chăm sóc, nuôi lớn và cứ thế ngày càng trường thành. Cũng giống như chính những cây bầu, cây bí của mẹ cũng ngày càng phát triển và “lớn xuống” - gợi hình ảnh thực tế khi cây bầu, bí được trồng trên giàn nên khi quả phát triển sẽ mọc thẳng xuống. Câu thơ tạo được vế đối giữa “lớn lên” và “lớn xuống” ở cả hai chiều cao và sâu của cuộc đời, của không gian và thời gian đều in dấu của bàn tay mẹ. Nhưng đặc biệt hơn vẫn là trong sự liên tưởng so sánh giữa “giọt mồ hôi” vất vả của mẹ nuôi ta khôn lớn. Nó cứ nặng thêm như những quả bầu, quả bí:
"Chúng mang dáng giọt mồ hôi mặn
Rỏ xuống lòng thầm lặng mẹ tôi”
Cây trả công cho người bằng những mùa quả. Và người trồng luôn mong rằng vọng mùa vụ sau sẽ tốt hơn mùa trước. Còn với khu vườn trồng người của mẹ, ngoài chín tháng mười ngày thai nghén khổ đau, mẹ mong từng giờ đứa con của mình tập nói, tập đi những bước đi đầu tiên trong đời.
“Và chúng tôi một thứ quả trên đời
Bảy mươi tuổi mẹ mong chờ gặt hái
Tôi hoảng sợ ngày bàn tay mẹ mỏi
Mình vẫn còn một thứ quả non xanh”
Khi đứa con khôn lớn cũng là lúc mẹ đã có tuổi. Hai dòng thơ cuối, nhà thơ “hoảng sợ” khi nghĩ mình vẫn còn là “một thứ quả non xanh” - đó là sự lo lắng khi bản thân còn chưa trưởng thành khi để mẹ vẫn phải lo lắng.
Như vậy, bài thơ “Mẹ và quả” đã thể hiện được tấm lòng hiếu thảo, cũng như giàu tình yêu thương của người con dành cho mẹ.