viết báo cáo nghiên cứu về nghệ thuật múa rối nước

I. Giới thiệu
Múa rối nước ra đời từ lâu và phát triển mạnh vào thời Lý (1010 - 1225). Trải qua nhiều thăng trầm lịch sử, tuy còn gặp nhiều khó khăn nhưng những nghệ sĩ vẫn cố gắng duy trì bộ môn nghệ thật này. Tháng 3 năm 1956, Nghệ thuật sân khấu Rối chuyên nghiệp Việt Nam chính thức được ra đời.
Nghệ thuật múa rối nước là sự hòa quyện của ba yếu tố chính: quân rối, tích truyện và âm nhạc. Điều đặc biệt của múa rối nước là mặt nước trở thành sân khấu biểu diễn. Bởi lẽ đó, kĩ thuật để những nghệ nhân khiến con rối có thể chuyển động linh hoạt, sinh động trên mặt nước khiến không ít khán giả tò mò và muốn tìm hiểu sâu hơn về bộ môn này. Không chỉ vậy tiết mục rối rất ngắn gọn, kịch tính, hầu hết phản ánh chân thực cuộc đấu tranh, cải tạo thiên nhiên, cải tạo cuộc sống giữa con người với con người, giữa con người với hoàn cảnh. Đây không chỉ là bộ môn giải trí mà ít nhiều mang tính giáo dục, động viên hoặc uốn nắn người xem hướng tới nhận thức, tư tưởng, quan niệm nhất định về đời sống. Khán giả không chỉ xem những con rối ngộ nghĩnh, chuyển động tài tình trên mặt nước, mà còn được thưởng thức không khí biểu diễn náo nhiệt, sôi động. Âm nhạc là công cụ đắc lực trong việc thể hiện tâm tư, tình cảm của con rối vô tri mà lời thoại không thể chuyển tải hết và gắn kết các trò diễn với nhau, giúp người xem không có cảm giác vụn vặt giữa các trò diễn, tạo nên sự gần gũi giữa con rối và người xem. Chính điều này làm cho khán giả thoải mái, thích thú theo dõi từ đầu đến cuối.
Du khách đến Hà Nội không thể nào không thưởng thức múa rối nước, như một hoạt động cần trải nghiệm để hiểu hơn về văn hóa Việt. Vì vậy, tìm hiểu hoạt động biểu diễn của các đơn vị biểu diễn phục vụ du khách để góp phần định hướng phát triển, đóng góp vào sự phát triển chung của du lịch thủ đô là rất cần thiết. Trong nghiên cứu này, tác giả tìm hiểu về hoạt động biểu diễn múa rối nước ở 3 địa điểm là: Nhà hát Múa rối Thăng Long, Nhà hát Múa rối Việt Nam và Sân khấu múa rối nước của nghệ sĩ Phan Thanh Liêm.
Múa rối nước đã được đề cập chi tiết trong các cuốn sách của nhiều học giả nổi tiếng như Nguyễn Huy Hồng, Hữu Ngọc, Trung Dũng, Lê Văn Ngọ… Bên cạnh đó đã có nhiều công trình nghiên cứu đăng tải trên tạp chí, luận văn, báo cáo hội thảo… về múa rối nước.
II. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp nghiên cứu tài liệu thứ cấp
- Phương pháp điền dã và bảng hỏi đánh giá mức độ hài lòng của du khách sau khi xem biểu diễn.
III. Kết quả nghiên cứu
3.1. Thực trạng hoạt động biểu diễn tại Nhà hát Múa rối Việt Nam
3.1.1. Giới thiệu chung về Nhà hát Múa rối Việt Nam
Nhà hát Múa rối Việt Nam trực thuộc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, với nhiệm vụ xây dựng nghệ thuật múa rối truyền thống và hiện đại. Nhà hát được thành lập ngày 12 tháng 3 năm 1956, tọa lạc tại số 361 Trường Chinh, Thanh Xuân, Hà Nội. Trong thời gian chiến tranh dù gặp vô vàn khó khăn, các nghệ sỹ vẫn cố gắng xây dựng được nhiều vở diễn nhằm động viên, khích lệ tinh thần chiến đấu của quân và dân ta.
Với diện tích trên 7000m2, Nhà hát được xây dựng theo kiến trúc Á Đông tạo nên một không gian mang đậm dấu ấn văn hóa Việt. Nhà hát có ba sân khấu biểu diễn: Thủy đình ngoài trời (gần 400 ghế); Sân khấu biểu diễn rối cạn gồm 2 tầng (mỗi tầng có khoảng 300 ghế); Sân khấu rối nước trong nhà khoảng 200 ghế. Bên cạnh đó còn có sân khấu múa rối lưu động và bảo tàng trưng bày, giới thiệu nguồn gốc xuất xứ của nghệ thuật múa rối.
Nhà hát Múa rối Việt Nam hiện liên kết với hơn 90 công ty du lịch lớn nhỏ trong và ngoài nước như: Công ty Quản lý điểm đến châu Á, Công ty cổ phần Tư vấn Du lịch Việt Nam, Tổng Công ty Du lịch Hà Nội, Công ty cổ phần Du lịch Exotissimo Việt Nam...
3.2.2. Hoạt động biểu diễn tại Nhà hát Múa rối Việt Nam
Giá vé và suất diễn:
- “Đồng vọng rối Việt”: 17h00 và 18h30 hàng ngày; giá vé: 80.000 VND/người
- “Múa Rối Nước truyền thống”: theo hợp đồng, giá vé: 80.000 VND/người
-  “Hồn quê” và “Andersen” chỉ phục vụ khán giả dịp đặc biệt, hoặc theo yêu cầu.
Nội dung
- “Đồng vọng rối Việt” là kết quả đề án “Hỗ trợ phát triển sản phẩm du lịch tham quan các bảo tàng kết nối với sản phẩm biểu diễn nghệ thuật và ẩm thực tại Hà Nội” bắt đầu công diễn ngày 19/01/2018, góp phần giới thiệu các điểm du lịch, văn hóa nghệ thuật đặc sắc, ẩm thực phong phú của Hà Nội đến với du khách trong và ngoài nước. Đây là sự kết hợp hài hòa, đầy mới lạ giữa rối nước, rối cạn cùng âm nhạc dân gian, một sự giao thoa đặc sắc giữa nghệ thuật truyền thống và đương đại.
- “Múa Rối Nước truyền thống” là vở diễn chắt lọc kỹ càng từ những trò rối cổ như “Đánh cáo bắt vịt”, “Nhi đồng hý thủy”, “Đánh cá”, “Múa tứ linh”, “Rồng phun lửa”,…
- “Hồn quê” mang dấu ấn của kịch nói, kết hợp rối cạn, rối nước và nghệ thuật sắp đặt, sử dụng nhạc điện tử của nhạc sĩ Quốc Trung và thơ Phan Huyền Thư. “Hồn quê” mang hồn của đất và nước, có cả vị ngọt ngào cùng nỗi vất vả của những người nông dân. “Hồn quê” đã đạt Huy chương vàng tại Liên hoan múa rối quốc tế 2008 tại Hà Nội.
- “Andersen” được đạo diễn Ngô Quỳnh Giao chuyển thể từ bốn truyện ngắn tiêu biểu “Chim họa mi”, “Chú lính chì dũng cảm”, ‘Vịt con xấu xí”, “Nàng tiên cá” trong Truyện cổ Andersen thành kịch bản rối nước. Vở diễn đã được công diễn tại Pháp vào năm 2013 và được đông đảo khán giả đón nhận.
4.2.3. Kết quả kinh doanh của Nhà hát Múa rối Việt Nam
Hiện tại Nhà hát có lịch chiếu cố định trong tuần và những chương trình đặc biệt phục vụ sự kiện. Ngoài việc diễn cho khán giả tại Việt Nam, Nhà hát còn biểu diễn tại nhiều quốc gia trên thế giới. Với hơn 1700 buổi biểu diễn năm 2015, năm 2017 thực hiện 9 chuyến lưu diễn tại 9 quốc gia... đã chứng minh sức hút của bộ môn nghệ thuật rối nước đối với khán giả trong và ngoài nước. Bà Ngô Thanh Thủy, Giám đốc Nhà hát Múa rối Việt Nam cho biết: hiện nay nhà hát đã thực hiện tự chủ về tài chính, năm 2015 đã cắt giảm 30% kinh phí Nhà nước cấp, năm 2018 tự chủ 100%, dù có nhiều khó khăn nhưng cũng mở ra cơ hội phát triển mới cho Nhà hát. Nhờ sự yêu thích và đón nhận của khán giả, Nhà hát Múa rối Việt Nam nhiều năm nay luôn đạt doanh thu cao vượt chỉ tiêu đề ra.
3.2.4. Nhận xét hoạt động biểu diễn tại Nhà hát Múa rối Việt Nam
Qua những chuyến lưu diễn nước ngoài, Nhà hát đã mang nghệ thuật dân tộc Việt Nam đến với kiều bào và bạn bè năm châu. Nhờ định hướng rõ ràng, Nhà hát Múa rối Việt Nam luôn đi đầu bởi những sáng tạo mang tính thử nghiệm đột phá, như: Mở rộng khai thác đề tài nước ngoài vào sân khấu rối nước truyền thống, mở rộng không gian cho sân khấu rối, kết hợp nhiều hình thức thể loại rối trong một chương trình, tìm sự hỗ trợ đắc lực từ vũ đạo, âm nhạc, ánh sáng… đã giúp cho những tiết mục, chương trình của nhà hát luôn tạo được phong cách nghệ thuật riêng. Qua khảo sát, có trên 80% khách đánh giá hài lòng với nội dung và tạo hình của những tiết mục biểu diễn tại Nhà hát. Những sáng tạo của đội ngũ nghệ sĩ của Nhà hát là hướng đi đúng, góp phần đáp ứng nhu cầu ngày càng phong phú của khán giả.  
IV. Thảo luận
Múa rối nước là một bộ môn nghệ thuật chứa đựng tinh hoa, bản sắc Việt Nam. Múa rối nước đã và đang thực hiện tốt vai trò lưu giữ truyền thống cha ông đồng thời giới thiệu nét đẹp Việt tới các du khách quốc tế.
Hiện nay múa rối nước đang được quan tâm và phát triển với nhiều đơn vị biểu diễn, đóng góp to lớn vào việc quảng bá hình ảnh du lịch Việt Nam. Nhiều nhà hát phục vụ du khách cả tuần liên tục không nghỉ với nhiều suất chiếu trong ngày.            
Để múa rối nước phát triển hơn nữa phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố. Múa rối nước có sự khác nhau từ Nhà hát Trung ương đến các đoàn nghiệp dư của địa phương. Sự khác biệt ở quy mô, điều kiện, tầm hoạt động (tính chuyên nghiệp hoặc nghiệp dư), vùng miền… Nên tuy diện mạo rất phong phú, nhưng trình độ biểu diễn của mỗi phường rối lại không đều và tình trạng chung là thiếu những người tài năng và tâm huyết với bộ môn nghệ thuật này. Từ trước tới nay, việc đào tạo nghệ thuật sân khấu múa rối nước tồn tại hai hình thức, một là đào tạo theo lối truyền nghề, hai là đào tạo theo trường lớp bài bản. Với hình thức thứ 2, học viên khi tốt nghiệp có khả năng tư duy và hiểu biết tổng thể hơn. Tuy nhiên, múa rối nước là loại hình nghệ thuật dân gian truyền thống, truyền nghề là chính, vì thế vai trò của nghệ nhân rất quan trọng. Người nghệ nhân đảm nhận từ tạo hình con rối, làm máy móc điều khiển và biểu diễn, vì thế phải đưa các nghệ nhân vào đào tạo lực lượng diễn viên múa rối nước trẻ. Đào tạo rối nước cũng phải gắn với thực hành, phải để diễn viên trẻ được được rèn kỹ năng, được tiếp cận thường xuyên với công chúng. Việc nâng cao ngoại ngữ cho những nhân viên làm trong các địa điểm biểu diễn múa rối nước cũng cần được đẩy mạnh trong thời gian tới.
V. KẾT LUẬN
Nghệ thuật múa rối nước đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn các giá trị văn hóa của dân tộc cũng như là nguồn tài nguyên để phát triển du lịch. Múa rối nước là loại hình đặc biệt chỉ có tại Việt Nam bởi vậy đây cũng là điểm thu hút sự chú ý đặc biệt của du khách tới bộ môn nghệ thuật này. Rối nước với những hình ảnh gần gũi mà giản dị, những câu chuyện về hoạt động nông nghiệp đã mang đến một màu sắc mới lạ, kéo con người thoát ra khỏi cuộc sống bộn bề, trải nghiệm, cảm nhận những chuyển động linh hoạt của con rối qua từng tiết mục khác nhau. Việc khai thác các giá trị văn hóa đặc sắc của nghệ thuật múa rối để tạo thành những sản phẩm du lịch độc đáo sẽ thu hút ngày càng đông đảo du khách, góp phần phát triển du lịch thủ đô.
VI. TÀI LIỆU THAM KHẢO
Lê Hương Giang (2008), Nghệ thuật Múa rối nước ở Hà Nội, Luận văn Thạc sĩ Văn hóa học, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội.
Nguyễn Huy Hồng (2005), Lịch sử nghệ thuật Múa rối Việt Nam, Nxb. Sân khấu, Hà Nội.
Nguyễn Thành Nhân (2006), Nghệ thuật Rối và một số đặc trưng của sân khấu rối Việt Nam, Nxb. Văn học, Hà Nội.