Phân tích bài thơ Cho gươm mời đến Thúc lang, Mặt như chàm đổ mình dường dẽ run(1). Nàng rằng: “Nghĩa nặng nghìn non, Lâm Tri người cũ chàng còn nhớ không? Sâm Thương(2) chẳng vẹn chữ tòng, Tại ai há...

         Trong Truyện Kiều của Nguyễn Du, đoạn trích Thúy Kiều báo ân báo oán là một trong những đoạn trích có vị trí rất quan trọng, thể hiện được một cách rõ nét tấm lòng nhân hậu vị tha của nhân vật Thúy Kiều, và ước mơ công bằng chính nghĩa theo quan điểm của quần chúng nhân dân: Con người bị áp bức đau khổ, vùng lên thực hiện công lý, ở hiền gặp lành, ở ác gặp ác. Đoạn trích còn bộc lộ biệt tài miêu tả nhân vật của Nguyễn Du - xây dựng hình tượng của nhân vật thông qua ngôn ngữ đối thoại. 

"Cho gươm mời đến Thúc Sinh
Mặt như chàm đổ mình dường dẽ run
Nàng rằng: "Nghĩa nặng tình non
Lâm Tri người cũ chàng còn nhớ không
Sâm Thương chẳng vẹn chữ tòng
Tại ai há dám phụ lòng cố nhân
Gấm trăm cuốn bạc nghìn cân
Tạ lòng dễ xứng báo ân gọi là"

       Câu thơ "Cho gươm mời đến Thúc Sinh" tái hiện lại cảnh công đường nơi Thúy Kiều xử án với vẻ trang nghiêm, khí thế áp đảo, điều đó đã làm cho Thúc Sinh khi bị mời đến hoảng hốt và sợ hãi vô cùng, chưa hiểu cớ sự làm sao. Thế nên hình ảnh chàng Thúc được tái hiện bằng câu "Mặt như chàm đổ mình dường dẽ run", trong đó ta thấy xuất hiện hai hình ảnh so sánh, thứ nhất "mặt như chàm đổ" tức là vẻ mặt thất sắc, sợ đến mức huyết sắc trên mặt không còn, còn thân mình chàng Thúc lại được ví như loài chim dẽ, giống chim có phần đuôi lúc nào cũng phe phẩy như run. Mà qua lời nói của Kiều ta nhận ra người con gái này đã rất trân trọng tấm lòng và sự giúp đỡ mà Thúc Sinh đã dành cho nàng trước đây, dù rằng khoảng thời gian sau đó Kiều cũng nhận nhiều đắng cay từ mối duyên ngang trái này. Trước tình cảnh Thúc Sinh đang run lẩy bẩy, thần sắc nhạt nhòa Thúy Kiều đã nhẹ nhàng lên tiếng, nhắc lại chuyện cũ để an ủi người xưa rằng: "Nghĩa nặng tình non/Lâm Tri người cũ chàng còn nhớ không". Thế nên ứng với ơn nghĩa sâu nặng, cao cả của chàng Thúc, Kiều đã dành mấy chữ "nghĩa nặng nghìn non" để diễn tả. Câu hỏi "Lâm Tri người cũ chàng còn nhớ không?", Thúy Kiều đã tự nhận mình là cố nhân, để gợi nhắc về những tháng ngày ấm êm hạnh phúc, với biết bao tình cảm thiết tha, chân thành của nàng với Thúc Sinh. "Sâm Thương chẳng vẹn chữ tòng/Tại ai há dám phụ lòng cố nhân", Thúy Kiều nhắc về điển cố Sâm Thương, ý chỉ hai ngôi sao Kim, mọc ở hai hướng Đông Tây không bao giờ có thể gặp nhau, nhằm diễn tả sự ly biệt mãi mãi, để khẳng định nàng và Thúc Sinh không có duyên vợ chồng, và nàng cũng chẳng có cách nào để "vẹn chữ tòng" trong xuất giá tòng phu với chàng Thúc. Thế nên trong lời nói với Thúc Sinh, Kiều đã nhấn mạnh "há dám phụ lòng cố nhân", ý rằng nàng vẫn một lòng khắc sâu ơn nghĩa của chàng Thúc, không có ý quay lại oán trách gì chuyện cũ. Thế nên để trả ơn nghĩa cũ, nàng đã cảm tạ Thúc Sinh vô cùng hậu hĩnh nào là "Gấm trăm cuốn, bạc nghìn cân", nhưng đối với Thúy Kiều nó vẫn còn chưa xứng với những gì mà Thúc Sinh đã dành cho mình, chỉ xem là "Tạ lòng dễ xứng báo ân gọi là", thể hiện sự khiêm nhường của Thúy Kiều và tấm lòng ghi nhớ sâu sắc ơn nghĩa của chàng Thúc.

Vợ chàng quỷ quái tinh ma
Phen này kẻ cắp bà già gặp nhau
Kiến bò miệng chén chưa lâu
Mưu sâu cũng trả nghĩa sâu cho vừa"

        Trong khi tạ ơn Thúc Sinh thì Thúy Kiều cũng không quên nhắc về Hoạn Thư, với những câu từ có ý báo trước về sự trả oán của nàng dành cho người phụ nữ kia, kẻ đã gây ra cho nàng biết bao nhiêu đau đớn, khốn khổ. Điều ấy chứng tỏ bên cạnh những năm tháng sống hạnh phúc bên cạnh Thúc Sinh, thì những khổ sở, những đày đọa mà nàng phải gánh chịu từ cơn ghen của Hoạn Thư vẫn mãi khắc sâu trong trái tim nàng, khiến nàng chưa thể nguôi ngoai và có ý định trả oán, bên cạnh trả nghĩa cho chàng Thúc. Tất cả những lời lẽ có phần ghê gớm ấy, điều thể hiện thái độ bất bình muốn để cho Thúc Sinh biết rằng nàng định báo oán Hoạn Thư. Trước hết là khẳng định rằng vợ chàng Thúc là một người đàn bà "quỷ quái tinh ma", sau lại nói rằng "phen này kẻ cắp bà già gặp nhau" ý chỉ dẫu có ghê gớm tinh ranh thì vỏ quýt dày ắt có móng tay nhọn, Hoạn Thư cỡ nào rồi cũng sẽ phải nhận sự trừng phạt từ nàng.

"Thoát trông nàng đã chào thưa
"Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây!
Đàn bà dễ có mấy tay,
Đời xưa mấy mặt đời này mấy gan!
Dễ dàng là thói hồng nhan,
Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều."

        Ngay khi vừa "thoắt trông" thấy bóng Hoạn Thư bước đến, Thúy Kiều đã lập tức có thái độ mỉa mai, sự mỉa mai của nàng rất sâu cay khi vẫn gọi Hoạn Thư là "tiểu thư" vẫn "chào thưa" đúng y như những ngày tháng nàng còn ở Lâm Tri, làm phận tôi đòi để mặc cho Hoạn Thư hành hạ. Nếu như ở hai câu đầu là giọng điệu mỉa mai, châm biếm, thì ở bốn câu thơ tiếp trong đoạn đối thoại của Kiều với Hoạn Thư lại nghiêng về sắc thái đay nghiến, những từ như "dễ có", "đời xưa", "đời nay", "dễ dàng" đều thể hiện sự căm tức, phẫn uất trong lòng Kiều, mà khi bật thốt ra thành lời nó mang một sức nặng khiến kẻ đối diện phải sợ hãi và có tầm dự đoán trước về điều sắp xảy đến. Đặc biệt là ở câu "Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều" mà Kiều dành cho Hoạn Thư chính là lời cảnh báo sâu sắc nhất về việc Hoạn Thư sẽ phải nhận lấy những tai ương gì, để cho nàng ta nhớ lại những năm tháng cũ đã từng đối xử tệ bạc với Thúy Kiều như thế nào, thì ngày hôm nay nàng ta hẳn cũng phải nhận lại bấy nhiêu sự trừng phạt thì xem ra mới thỏa mối hận trong lòng Thúy Kiều. Thế nhưng dù sợ hãi nhưng bản thân Hoạn Thư cũng chẳng phải một người đàn bà chỉ biết ghen tuông, mà trên hết nàng ta là một kẻ quỷ quái tinh ma đúng như lời Thúy Kiều nói. Dù khấu đầu trước Kiều, dù sợ sệt nhưng nàng ta vẫn cố tìm cách để "liệu điều kêu ca", trước thì nói rằng bản thân mình cũng chỉ là "chút phận đàn bà", thế nên việc ghen tuông cũng chỉ là chuyện thường tình xưa nay, lý lẽ vô cùng xác đáng, đánh vào cái sự thấu hiểu của Thúy Kiều xưa nay. Như vậy có thể thấy sự thông minh ứng biến nhanh nhạy của Hoạn Thư khi lấy những việc làm khi xưa của mình biến thành những hành động thường tình, thậm chí là có phần nhân từ với Thúy Kiều, để nhằm xóa đi cái cay nghiệt, những cái đớn đau mà bản thân nàng ta đã gây ra cho Thúy Kiều. Rồi Hoạn Thư cũng lại mềm mỏng nói rằng "Trót lòng gây việc chông gai/Còn nhờ lượng bể thương bài nào chăng", thể hiện sự hối lỗi, ăn năn, mong Thúy Kiều tha thứ, để dồn Thúy Kiều vào chỗ khó xử, nếu Kiều không tha thứ thì ắt bị coi là kẻ nhỏ nhen, không thấu hiểu, cho thân phận và nỗi khổ chung của phụ nữ, mà bỏ qua thì có lẽ Thúy Kiều hẳn là không cam lòng. Khen Hoạn Thư rằng "Khôn ngoan đến mực nói năng phải lời", rồi lệnh cho quân lính tha cho nàng ta. Điều đó thể hiện rằng Thúy Kiều không chỉ là người thấu hiểu lý lẽ ở đời, biết rằng những lời của Hoạn Thư hẳn cũng không phải là những lời dối gian, ngoa ngoắt gì, mà sự thật cũng có đến mấy phần như thế. Bên cạnh đó việc Thúy Kiều dễ dàng tha thứ cho Hoạn Thư cũng thể hiện rằng nàng là người phụ nữ nhân hậu, có tấm lòng vị tha, lối sống cao thượng, sẵn sàng tha thứ cho kẻ đã làm mình tổn thương sâu sắc. Ngoài ra, cũng còn là vì chồng Hoạn Thư là Thúc Sinh vốn là người có ân nghĩa với Kiều, thế nên nàng cũng không muốn làm mọi chuyện quá gay gắt, để Thúc Sinh phải cả đời sống trong day dứt hối hận, thay vào đó nàng mong muốn rằng ân nhân của mình sẽ có cuộc sống gia đình ấm êm, sau khi trải qua bao sóng gió vì nàng.

         Đoạn trích Thúy Kiều báo ân báo oán đã thể hiện được sâu sắc vẻ đẹp tâm hồn của nhân vật Thúy Kiều, ở nàng ta thấy được sự thông minh sắc sảo, lối sống ân tình thủy chung, oan oán phân minh. Đoạn trích chính là hiện thân cho ước vọng về một xã hội công bằng, chính nghĩa, công lý được thực thi, con người từ chỗ đau khổ đã vùng lên để chống lại cái ác, giành lại sự công bằng cho bản thân.