văn nghị luận phân tích ngắn gọn những đặc điểm nổi bật của hình tượng nhân vật tôi trong văn bản "mua nhà" của Nam Cao

Đối với những con người đam mê văn chương, yêu cái đẹp của nền văn học Việt Nam thời kì trước Cách mạng hẳn cũng không còn xa lạ với bút danh Nam Cao. Là một nhà văn với quan điểm sáng tác: “Chao ôi! Nghệ thuật không cần là ánh trăng lừa dối, không nên là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật phải là tiếng đau khổ kia thoát ra từ kiếp lầm than”, chính vì lẽ đó nên ngòi bút của ông luôn hướng về những mảng tối của hiện thực, những mảnh đời cơ cực và khốn khổ trong xã hội cũ. Nhắc đến Nam Cao người ta sẽ nghĩ ngay đến các tác phẩm nổi bật như “Chí Phèo”, “Lão Hạc” hay “Đời thừa” … nhưng dường như lại không có mấy người nhớ đến truyện ngắn “Mua nhà” – một “đứa con tinh thần” cũng là một dấu ấn đặc biệt mang đậm cái phong cách của Nam Cao.

Truyện ngắn “Mua nhà” cũng là một trong số các tác phẩm tiêu biểu của Nam Cao viết về mảng đề tài người trí thức tiểu tư sản, được xuất bản vào ngày 13/8/1943, số 445 của “Tiểu thuyết thứ Bảy”. Giống như những áng văn khác của Nam Cao trước năm 1945, truyện ngắn “Mua nhà” cũng phản ánh về những góc khuất đầy nghiệt ngã của xã hội, lột tả một cách sâu sắc tâm trạng của con người khi bị cái đói, cái nghèo, cái khổ dồn vào đến bước đường cùng. Nhưng có lẽ chính cái cách mà tác giả lựa chọn ngôi kể và điềm nhìn trần thuật đã trở thành điểm sáng của tác phẩm, giúp người đọc nhìn nhận rõ hơn về những giá trị tư tưởng, những thông điệp mà Nam Cao muốn gửi gắm.

“Những chi tiết nhỏ làm nên nhà văn lớn.”, cái hay của tác giả Nam Cao có lẽ là vì ông luôn biết cách biến những điều đơn giản trở nên ấn tượng. Trong truyện ngắn “Mua nhà”, bối cảnh được mở ra bằng cách giới thiệu về cuộc sống, gia cảnh của nhân vật “Tôi” nhưng theo một cách đặc biệt:

“Anh Kim.

Buổi tối hôm ấy, sau khi đưa các anh ra thuyền trở về Nam, tôi bực tức vô cùng. Tôi bực tức với tôi. Tôi đay nghiến tôi trong một phút cao hứng quá, đã mời các anh về nhà.”

Bằng việc sử dụng góc nhìn và mạch suy nghĩ của nhân vật chính, Nam Cao đã khiến cho toàn bộ của câu chuyện giống như một bức thư tay mà “tôi” viết cho “anh Kim”, rồi mới qua đó gián tiếp tiết lộ cho người đọc về hoàn cảnh nghèo khó, bần cùng của nhân vật “tôi”. Không chỉ vậy, ngay từ những đoạn đầu tiên, nhà văn đã cài cắm trong đó một chi tiết nhỏ nhưng lại mang đầy dụng ý: sự khác biệt giữa căn nhà của “tôi” và căn nhà của mấy người bạn. Chi tiết cho thấy sự đối lập sâu sắc giữa giàu và nghèo này dường như là cái cách để tác giả ngầm gợi mở cho các tình huống truyện ở phía sau.

Qua những lời bộc bạch của nhân vật chính, ta không khó để nhận ra từ lâu trong lòng anh vẫn luôn đè nén một nỗi day dứt và mặc cảm về cái nơi ở chỉ có một “túp lều” lụp xụp, chật chội và ẩm mốc, khác xa với những gian nhà thoải mái và đầy đủ của chúng bạn.

“Vậy mà tôi cứ hậm hực mãi với tôi vì cái lẽ đã để mấy người bạn trông thấy cái cảnh bần bách của tôi như thế, chẳng hoá ra tôi là người nhỏ nhen?”

Là một bậc thầy trong nghệ thuật miêu tả tâm lý, sự chuyển biến nội tâm của “tôi” đã được nhà văn Nam Cao khắc họa một cách chân thực và tinh tế, dẫn dắt người đọc hòa mình theo dòng cảm xúc của nhân vật: từ sự bực tức, tự ái vì để bạn bè chứng kiến cảnh khốn khó của bản thân; đến niềm chua xót, xấu hổ khi nhận được những hành động, lời an ủi ngượng ngùng: “Cái nhà này còn tốt đấy chứ… Nhà có bốn, năm người ở thế này rộng chán!”. Và cuối cùng là sự trằn trọc, dằn vặt về cái cuộc sống túng thiếu, bần cùng: “Suốt đêm ấy tôi đã thức để mà hành tội tôi…”. Đây dường như không chỉ là cảm xúc của một mình nhân vật trong truyện, mà nó còn biểu hiện cho cả tầng lớp người giống như “tôi” thời bấy giờ: ám ảnh, day dứt những cũng bất lực trước cái đói cái nghèo. Rốt cuộc là phải đồng cảm và thấu hiểu đến mức nào thì Nam Cao mới viết ra được một nhân vật với suy nghĩ sống động và gần gũi đến vậy… Chính sự hổ thẹn về bản thân đã nung nấu trong “tôi” mong muốn có được một căn nhà mới, dồn anh đến con đường phải liều mạng kiếm tiền: “Tôi làm việc ghê gớm lắm. Tôi giết dần tôi đi để kiếm tiền.”. Nhưng tạo hoá luôn thích trêu ngươi, sau trận bão hồi tháng chín, mọi nỗ lực của anh chỉ đổi lại được hai bàn tay trắng, cái chỗ nương náu cuối cùng cũng bị cơn bão quật ngã. Tình huống này diễn ra rất đột ngột nhưng dường như lại là một “mắt xích” kết nối vô cùng quan trọng trong mạch truyện. Nó liên kết với chi tiết đối lập ở đầu đoạn, trở thành “chất xúc tác” thúc đẩy cho những quyết định khó khăn phía sau của nhân vật “tôi”.

“Mua nhà” là một truyện ngắn ít hành động, không có quá nhiều chi tiết kịch tính, dồn dập, thay vào đó tác giả lại tập trung khắc họa vào sự biến đổi, dằng xé trong nội tâm nhân vật chính, từ đó đưa ra những bài học về giá trị hiện thực và nhân văn. Ta có thể thấy rõ được điều này thông qua việc người kể chuyện lựa chọn ngôi kể thứ nhất, gắn liền với ý thức của nhân vật và kết hợp với điểm nhìn bên trong. Hình thức trần thuật hướng nội này phù hợp với việc xây dựng nhân vật như là một con người có đời sống tư tưởng.

Nhân vật “tôi” trong truyện ngắn “Mua nhà” được nhà văn Nam Cao miêu tả trước hết là một con người giàu lòng tự trọng. Anh bực tức và cũng tự trách vì bản thân trong một phút cao hứng đã “trót” mời bạn bè đến thăm nhà, để họ nhìn thấy mặt khốn khó nhất của mình. Anh không muốn họ mến nhau, đối xử tốt với nhau chỉ vì sự cảm thông cho “người bạn khổ”: “Anh tốt lắm (…) Lòng trắc ẩn đối với một người bạn khổ đã giúp anh có những cử chỉ rất tự nhiên.”. Có lẽ chính bởi nỗi mặc cảm xuất phát từ thân phận, hoàn cảnh đã biến anh thành một con người hay lo nghĩ. Anh bận tâm đến cái nhìn của mấy người bạn về mình, trăn trở về cuộc sống cơm áo gạo tiền và day dứt về việc xây dựng một căn nhà mới rộng rãi, sạch sẽ hơn. Nếu như ở đầu tác phẩm, sự chuyển biến trong tính cách của “tôi” vẫn chưa được rõ ràng, thì sau biến cố đột ngột khiến anh trắng tay đã làm anh thay đổi thành một con người khác. Từ một người chỉ dám băn khoăn về số tiền khổng lồ cần để trang trải cho căn nhà mới, không dám đi vay nợ lãi, sau khi bị dồn vào tình thế bí bách, anh đã quyết định làm liều: “Không vay không được, thì vay cũng không ân hận. Rồi tôi cố làm việc hơn trước nữa. Tôi sẽ giết tôi nhanh hơn trước nữa. Trước sau thì cũng chết. Ai cũng chết. Mà ai cũng chỉ chết một lần mà thôi. Sống sẻn so làm gì?”. Đáng giận làm sao, chỉ vì cái thời thế bất công đã dần dần dồn ép con người ta đến bước đường cùng, khiến họ ngày một biến chất, đẩy họ vào những tình huống tiến thoái lưỡng nan chỉ có thể lựa chọn đánh đổi giữa bản thân hoặc người khác. Khi nhân vật “tôi” được một kẻ nhiều công nợ ngỏ lời muốn bán cho mình căn nhà gỗ với giá rất hời, anh đã phân vân. Anh biết mục đích tại sao hắn gấp gáp muốn nhượng lại nhà, cũng can ngăn, nhưng sau cùng nỗi cắn rứt trong lương tâm của anh vẫn không thắng được suy nghĩ ích kỉ và mong muốn cái lợi cho bản thân: “ (…) hắn đã muốn chết thì cho hắn chết. Tôi có quyền gì mà cấm hắn? Hắn không bán cho tôi thì bán cho người khác. Tôi để lỡ một dịp tốt là tôi ngu.”. Bằng việc sử dụng ngôi kể thứ nhất kết hợp với điểm nhìn trần thuật từ bên trong, tác giả Nam Cao đã thành công đẩy sự xung đột trong nội tâm nhân vật lên đến đỉnh điểm. Anh đồng cảm cho kẻ nợ nần, cũng xót xa cho số phận của hai đứa trẻ với tuổi thơ cơ cực: mẹ mất sớm, người cha ham mê bài bạc, đến cả tài sản duy nhất là gian nhà gỗ cũng bị đem bán lấy tiền “nướng” cho mấy trò đỏ đen. Nhưng trong cái hoàn cảnh như vậy, có mấy ai lựa chọn suy nghĩ cho người khác, anh thương họ lại càng thương chính gia đình mình hơn vì vậy anh phải trở thành một gã “độc ác, tồi tệ”: “Bây giờ thì tôi không lẩn trốn những ý nghĩ của tôi được nữa. Tôi ác quá! Tôi ác quá! Tôi phải thú với tôi nhiều rồi…”. Qua việc lựa chọn phong cách kể chuyện phù hợp, Nam Cao đã “đắp nặn” lên một nhân vật “tôi” vô cùng chân thực, sống động, có chiều sâu tâm lý, tiêu biểu cho những phẩm chất tốt đẹp của người nông dân nghèo trong xã hội cũ nhưng lại bị hoàn cảnh cơ cực vùi lấp.

Ngoài nhân vật “tôi”, trong truyện ngắn “Mua nhà” còn xuất hiện những nhân vật phụ nhưng lại đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc mở ra các tình huống truyện và bày tỏ những giá trị hiện thực, nhân đạo. Trước tiên, ta không thể không nhắc đến người đã bán nhà cho “tôi” – sự hiện thân của những gam màu u tối trong xã hội nước ta thời bấy giờ. Hắn là một kẻ góa vợ, một mình nuôi hai đứa con thơ nhưng thay vì tu chí làm ăn nuôi gia đình, hắn lại dốc hết vốn liếng vào cơn bạc và đổi lại cái kết cục nợ nần chồng chất, vườn tược, nhà cửa đều mất sạch. Không chỉ đóng vai trò như một nhân vật thúc đẩy cốt truyện, hắn còn là đại diện của những con người bị cuộc sống dồn vào con đường tha hóa, bí quá làm liều, dùng chính cuộc đời của bản thân để làm một ván cược: được hết hoặc là mất tất cả. Bên cạnh đó, hình ảnh về hai đứa trẻ ở cuối tác phẩm cũng lấy đi rất nhiều nước mắt và sự chua xót của độc giả. Chúng ngây ngô oán hận “tôi” – người mà chúng cho rằng đã cướp đi mái ấm của gia đình mình nhưng tất cả những gì chúng làm chỉ có thể là bật khóc nức nở và uất ức. Giống như những mảnh đời nhỏ bé đương thời, chúng không có quyền lên tiếng, chỉ có thể chịu đựng sự đàn áp và bất công của số phận.

Ngoài ra, truyện ngắn “Mua nhà” còn là một câu chuyện đẹp về tình bạn, tình người. Trái ngược hoàn toàn với “tôi”, nhân vật “anh Kim” là đại diện cho tầng lớp khá giả thời bấy giờ. Nếu như những định kiến xưa cũ là rào cản ngăn cách, phân biệt giữa giàu – nghèo thì tình bạn giữa anh Kim và “tôi” lại là một thứ tình cảm thiêng liêng vượt qua rào cản đó. Họ đến với nhau không phải vì “một bộ quần áo may khéo, một đôi giày đúng kiểu, một cái xe hơi tốt máy”, họ mến nhau vì sự đồng điệu trong tâm hồn, sự thấu hiểu và cảm thông cho hoàn cảnh, số phận của đối phương.

“Mua nhà” là một áng văn giàu giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo. Nó đã tái hiện lại bức tranh u ám của đất nước ta vào những năm trước Cách mạng tháng Tám, tiền bạc không chỉ hành hạ con người về vật chất mà còn dằn vặt đến tinh thần. Kết thúc tác phẩm, Nam Cao đã để lại cho người đọc một thông điệp đáng để suy ngẫm, để trân trọng: “Ở cảnh chúng ta lúc này, hạnh phúc cũng chỉ là một cái chăn hẹp. Người này co thì người kia bị hở. Đâu phải tôi muốn tệ? Nhưng biết làm sao được? Ai bảo đời cứ khắt khe vậy? Giá người ta vẫn có thể nghĩ đến mình mà chẳng thiệt gì đến ai!…”, liệu trong cuộc sống, có mấy ai dám vì người khác mà đánh đổi, hy sinh chính hạnh phúc của bản thân …