Đó là một cái mộng văn chương. Đã có một thời, Điền chăm chỉ đọc sách, viết văn. Điền nao nức muốn trở nên một văn sĩ. Điền nguyện sẽ cam chịu tất cả những thiếu thốn, đọa đày mà văn nhân nước mình phả...

Nam Cao là một nhà văn hiện thực xuất sắc của văn học Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám năm 1945. Ông luôn trăn trở với bi kịch của những trí thức tiểu tư sản, đặc biệt là những người nuôi dưỡng lý tưởng nghệ thuật nhưng lại bị thực tại nghiệt ngã đẩy vào những bi kịch sâu sắc. Nhân vật Điền trong truyện ngắn Giăng sáng và Hộ trong Đời thừa là hai điển hình cho những con người như thế. Họ vừa có sự tương đồng về hoàn cảnh và lý tưởng sống, vừa mang những nét khác biệt trong cách đối mặt với cuộc đời.

Trước hết, cả Điền và Hộ đều là những trí thức nghèo nuôi hoài bão lớn về văn chương. Điền từng "nao nức muốn trở thành một văn sĩ," sẵn sàng từ chối công việc ổn định với thu nhập cao để theo đuổi nghề viết, dù chỉ kiếm được ít tiền. Tương tự, Hộ cũng xem nghệ thuật là tất cả, coi sáng tạo văn chương là lý tưởng cao quý nhất của cuộc đời. Hộ ôm ấp giấc mơ viết ra một tác phẩm lớn, "một tác phẩm mở đường cho hết các tác phẩm khác."

Tuy nhiên, cả hai nhân vật đều rơi vào bi kịch khi lý tưởng nghệ thuật bị bóp nghẹt bởi thực tại khắc nghiệt. Điền sinh ra trong một gia đình nghèo, túng quẫn đến mức cha bỏ nhà đi, mẹ phải làm lụng vất vả nuôi em. Còn Hộ, khi bước vào cuộc sống gia đình với vợ con, lại đối mặt với những áp lực cơm áo gạo tiền. Để đảm bảo cuộc sống, cả hai buộc phải gạt bỏ lý tưởng cao đẹp, phải "viết văn vội vàng" hoặc từ bỏ hẳn việc sáng tạo. Họ đều trở thành nạn nhân của xã hội cũ, nơi những con người sống bằng lý tưởng nghệ thuật khó lòng tồn tại.

Tuy cùng chung hoàn cảnh nghèo khổ và lý tưởng dang dở, nhưng Điền và Hộ khác nhau trong cách đối diện với bi kịch cuộc đời.

Điền là người chấp nhận từ bỏ lý tưởng cá nhân để gánh vác trách nhiệm gia đình. Anh ý thức rõ mình không thể theo đuổi nghệ thuật khi gia đình rơi vào túng quẫn. Sự từ bỏ này không phải vì Điền không còn yêu nghệ thuật, mà vì anh hiểu rằng việc ưu tiên trách nhiệm với gia đình là điều cấp thiết hơn. Quyết định này cho thấy Điền là con người sống có trách nhiệm, biết hy sinh cá nhân để lo toan cho những người thân yêu.

Hộ, ngược lại, sống trong sự giằng xé nội tâm. Anh không thể dứt bỏ lý tưởng, nhưng cũng không đủ khả năng thực hiện lý tưởng ấy. Để lo cho vợ con, Hộ phải viết những tác phẩm "để người ta đọc rồi quên ngay," điều này khiến anh tự khinh bỉ và dằn vặt bản thân. Mỗi lần đọc lại những gì mình viết, Hộ lại "đỏ mặt, cau mày, vò nát sách mà mắng mình." Sự giằng xé ấy khiến Hộ chìm sâu vào bi kịch, sống một cuộc đời lạc lõng và đau khổ.

Nhân vật Điền và Hộ không chỉ phản ánh hiện thực xã hội Việt Nam trước năm 1945 mà còn thể hiện quan điểm nhân đạo sâu sắc của Nam Cao. Qua hai nhân vật, Nam Cao lên án xã hội bất công đã bóp nghẹt những con người có lý tưởng cao đẹp. Đồng thời, ông cũng thể hiện trăn trở về mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc đời. Nghệ thuật phải gắn bó với con người, phải bắt nguồn từ hiện thực cuộc sống để trở thành một thứ có giá trị thực sự.

Điền và Hộ cũng đặt ra câu hỏi lớn cho người đọc: Liệu nghệ thuật có thể tồn tại và phát triển trong nghèo đói, trong những hoàn cảnh đè nén con người đến mức cùng cực? Qua đó, Nam Cao nhấn mạnh rằng nghệ thuật chân chính không chỉ là lý tưởng cao đẹp, mà còn phải đồng hành, hòa nhịp cùng với cuộc sống đời thường.

Nhân vật Điền và Hộ là hai đại diện tiêu biểu cho những trí thức nghèo trong xã hội cũ, những người mang lý tưởng cao đẹp nhưng lại bị vùi dập bởi thực tại khắc nghiệt. Qua hai nhân vật này, Nam Cao không chỉ khắc họa thành công bi kịch của những người trí thức tiểu tư sản mà còn gửi gắm triết lý nhân văn sâu sắc: Nghệ thuật không thể đứng ngoài cuộc đời, mà cần gắn bó mật thiết với cuộc sống con người, với những giá trị thiết thực của cuộc sống.