Cụ Phan Châu Trinh (1872–1926) là một trong những nhà yêu nước tiêu biểu đầu thế kỷ XX, nổi bật với tư tưởng canh tân, khai dân trí, và đấu tranh ôn hòa chống thực dân Pháp. Hành trình hoạt động yêu nước của cụ có thể tóm lược qua các giai đoạn sau:
1. Thời kỳ đầu (trước 1906): từ sĩ tử Nho học đến người thức tỉnh
- Năm 1901: Đỗ Phó bảng trong kỳ thi Hội, cùng khóa với Huỳnh Thúc Kháng.
- Tuy nhiên, không ra làm quan lâu dài, vì chán ghét chế độ phong kiến bảo thủ.
- Bắt đầu tiếp cận tư tưởng canh tân, dân chủ từ phương Tây và Nhật Bản.
- Chủ trương “khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh”, kêu gọi canh tân xã hội, cải cách văn hóa – giáo dục.
2. Tham gia phong trào Duy Tân (1906–1908): đấu tranh bằng con đường cải cách
- Năm 1905–1906: Cùng với Huỳnh Thúc Kháng và Trần Quý Cáp tổ chức phong trào Duy Tân ở Trung Kỳ.
- Thành lập các Trường Duy Tân, mở rộng giáo dục theo kiểu mới (dạy chữ Quốc ngữ, kiến thức thực dụng).
- 1908: Phong trào "xin xâu, chống thuế" nổ ra ở Trung Kỳ. Cụ không trực tiếp lãnh đạo nhưng bị thực dân Pháp bắt vì lo sợ ảnh hưởng của tư tưởng Duy Tân.
3. Bị bắt và sang Pháp (1908–1925): hoạt động chính trị và tuyên truyền ở Pháp
- 1908: Bị bắt, kết án tử hình, sau được giảm xuống khổ sai và lưu đày Côn Đảo.
- 1911: Được thả ra, sang Pháp để tiếp tục hoạt động.
- 1911–1925: Ở Pháp, cụ viết nhiều bài báo, tham gia diễn thuyết, vận động dư luận Pháp ủng hộ cải cách tại Việt Nam.
- Phê phán cả chế độ phong kiến lẫn thực dân Pháp, đề cao giáo dục, dân quyền và dân chủ.
- Giao lưu với nhiều trí thức Pháp và người Việt hải ngoại (như Nguyễn Ái Quốc, Nguyễn Thế Truyền...).
4. Về nước và mất (1925–1926): kết thúc hành trình trong đau ốm và bi thương
- 1925: Về nước trong tình trạng bệnh nặng.
- 24/3/1926: Qua đời tại Sài Gòn.
- Tang lễ của cụ Phan Châu Trinh trở thành cuộc biểu tình lớn chống Pháp, quy tụ hàng chục nghìn người, thể hiện lòng kính trọng và sự ủng hộ rộng rãi trong nhân dân.
Tư tưởng và di sản
- Không chủ trương bạo động như Phan Bội Châu, cụ Phan Châu Trinh kêu gọi cải cách bằng con đường hòa bình, học hỏi phương Tây.
- Nhấn mạnh vai trò của giáo dục, pháp quyền, dân chủ.
- Di sản của cụ ảnh hưởng sâu rộng đến các thế hệ trí thức sau này.