Phân tích cấu thứ thơ của bài thơ

Hoàn Khải

Bài thơ “Dù năm dù tháng” của nhà thơ Hoàng Phủ Ngọc Tường không chỉ cuốn hút người đọc bởi chất trữ tình sâu lắng mà còn bởi một cấu trúc thơ giàu ý nghĩa. Đây là một trong những tác phẩm nổi bật tiêu biểu cho phong cách thơ tự sự – trữ tình của tác giả, kết tinh những suy tư triết lý sâu sắc về thời gian, cuộc đời và con người. Cấu trúc bài thơ đóng vai trò quan trọng, không chỉ tổ chức mạch cảm xúc mà còn nâng đỡ và truyền tải tư tưởng chủ đạo một cách mềm mại, giàu nhạc tính.

Trước hết, xét về hình thức, bài thơ được viết theo thể thơ tự do. Tác giả không bị ràng buộc bởi niêm luật hay số chữ cố định. Mỗi khổ thơ có độ dài ngắn linh hoạt, câu thơ có khi dài dòng như lời tâm tình, có khi ngắn gọn như một tiếng thở dài hay nhịp nhấn cảm xúc. Chính đặc điểm thể thơ tự do đã giúp nhà thơ dễ dàng bộc lộ cảm xúc, suy tư một cách tự nhiên, giàu chất suy ngẫm mà vẫn không làm mất đi vẻ đẹp trữ tình và nhạc tính trong ngôn ngữ.

Cấu trúc bài thơ chia thành bốn phần chính, mỗi phần tương ứng với một đơn vị thời gian: ngày – tháng – năm – đời người. Cách chia này không chỉ tạo sự liền mạch trong mạch thơ mà còn thể hiện quan niệm sống của tác giả: từ những việc nhỏ nhất trong một ngày, đến những tháng năm miệt mài sống, rồi đến cả cuộc đời – tất cả đều cần được sống trọn vẹn, ý nghĩa và đầy yêu thương.

Phần đầu là hình ảnh của một ngày sống trọn vẹn. Những câu thơ mở đầu mang vẻ đẹp trong sáng, gợi cảm xúc dịu nhẹ:

“Anh hái cành phù dung trắng

Cho em niềm vui cầm tay”

Từ một hành động nhỏ bé – hái hoa tặng người thương – tác giả đã gợi lên triết lý sống: hãy sống trọn từng khoảnh khắc với những yêu thương giản dị. Câu kết “Mỗi thôi, đã đủ một ngày” khẳng định sự trân trọng từng phút giây của hiện tại.

Phần thứ hai, thời gian mở rộng thành một tháng – biểu tượng của sự gắn bó dài lâu hơn. Hình ảnh thiên nhiên và con người được kết nối qua công việc đồng áng, qua ánh trăng, qua tình yêu và lao động:

“Ruộng cấy người trồng con mưa

Ruộng gặt người trồng con nắng”

Câu thơ sử dụng biện pháp ẩn dụ độc đáo, biến những yếu tố thiên nhiên thành sản phẩm của con người – như một sự hợp nhất hài hòa. Kết thúc phần này, câu lặp lại: “Mỗi thôi, đã tròn một tháng” tiếp tục khẳng định mạch sống: mỗi khoảnh khắc ý nghĩa là một tháng không vô ích.

Phần thứ ba là khổ thơ dài nhất, gắn liền với hình ảnh bốn mùa – xuân, hạ, thu, đông – tương ứng với các giai đoạn của một năm, đồng thời cũng tượng trưng cho các thời đoạn trong cuộc đời người. Cấu trúc thơ ở đoạn này theo lối liệt kê, mỗi dòng là một cảm xúc, một sắc màu, một nỗi niềm:

“Mùa xuân lên đồi cỏ thơm

Mùa hạ nhìn trời mây khói

Thu tìm chân cầu tim núi

Đông xa ngày trắng mưa dầm…”

Điều đặc biệt là sau mỗi đoạn kết thúc về thời gian (ngày, tháng, năm), đều có một câu nhấn rất đặc biệt:

“Mỗi thôi, đã một ngày”,

“Mỗi thôi, đã tròn một tháng”,

“Mỗi thôi, đã một năm”…

Cách lặp cấu trúc này không chỉ tạo ra nhịp điệu thơ êm dịu, gợi nhạc tính mà còn như một lời nhắn nhủ nhẹ nhàng nhưng đầy sâu sắc: cuộc sống trôi nhanh, mỗi người cần sống trọn vẹn, không để thời gian trôi qua vô nghĩa.

Phần cuối cùng, bài thơ nâng lên một tầng cao hơn: một đời người. Câu thơ "Rồi sẽ một ngày trắng tóc" gợi đến tuổi già, gợi đến quy luật không thể đảo ngược của thời gian. Tuy nhiên, điều đáng quý là “lòng anh vẫn khôn nguôi”, là tình cảm, là đam mê sống vẫn không hề phai nhạt.

“Thời gian sao mà xuân ngốc

Mỗi thôi, đã một đời người”

Câu thơ giản dị mà thấm thía. “Xuân ngốc” là ẩn dụ cho tuổi trẻ – ngây thơ, dại khờ – đã qua đi rất nhanh. Người đọc bỗng giật mình nhận ra thời gian không chờ đợi ai. Nhưng thay vì tiếc nuối, bài thơ nhắn nhủ một thái độ sống tích cực: sống cống hiến, sống yêu thương, sống chân thành để không nuối tiếc khi nhìn lại cuộc đời.

Cấu trúc lặp: Cụm từ “Mỗi thôi, đã…” xuất hiện lặp lại sau mỗi phần thơ, như một điểm neo cảm xúc và cũng là nhịp đánh dấu chuyển biến thời gian. Sự lặp lại ấy không nhàm chán mà càng lúc càng nâng tầng ý nghĩa: từ ngày → tháng → năm → đời người. Đó cũng là hành trình sống, hành trình cảm nghiệm và cống hiến.

Bên cạnh đó, toàn bài thơ sử dụng nhiều biểu tượng giàu chất thơ: hoa phù dung, ánh trăng, ruộng lúa, mưa nắng, bốn mùa, sợi tóc trắng, trái tim, hạt máu đỏ tươi... Những hình ảnh ấy không chỉ gợi hình ảnh đẹp mà còn chứa đựng thông điệp: hãy sống đẹp như hoa, sáng như trăng, bền bỉ như mùa vụ, và rực rỡ như trái tim đang đập.

Tóm lại, cấu trúc bài thơ “Dù năm dù tháng” không chỉ là sự tổ chức hình thức đơn thuần mà còn là trục xương sống để truyền tải thông điệp nhân văn sâu sắc. Hoàng Phủ Ngọc Tường không áp đặt cảm xúc theo tuyến thời gian khô khan, mà đã xây dựng một cấu trúc thơ uyển chuyển, tự nhiên, gần gũi như chính dòng chảy của đời sống. Nhờ cấu trúc đặc biệt ấy, bài thơ trở thành bản tình ca nhẹ nhàng về thời gian và sự tận hiến, để mỗi chúng ta khi đọc lên đều có thể tự soi chiếu mình trong đó – trong từng ngày, từng tháng, từng năm và cả cuộc đời.