Lược dẫn: Cô gái và chàng trai yêu nhau nhưng bố mẹ cô gái lại ham giàu, gả cô cho một người khác. Đoạn trích dưới đây nói về tâm trạng và hành động của cô gái khi biết tin cha mẹ đã gả mình cho một n...

Xống chụ xon xao là một truyện thơ nổi tiếng của dân tộc Thái. Nội dung của truyện nói về cô gái và chàng trai yêu nhau nhưng bố mẹ cô gái lại ham giàu, gả cô cho một người khác. Đoạn trích dưới đây nói về tâm trạng và hành động của cô gái khi biết tin cha mẹ đã gả mình cho một người mà mình không yêu.

Theo mạch phát triển câu chuyện, hệ thống nhân vật đọa đày có sự phát triển theo hướng nhân vật bị tha hóa mãnh liệt. Khi họ mới sinh ra được Em Yêu, họ cũng yêu chiều con gái mình hết mức có thể, họ sẵn sàng lật ngửa chiếc ghế mây lên để cho con ngồi vào trong (việc rất ít làm vì trái quy luật thực tế). Nhưng khi cô gái lớn lên trở thành xinh đẹp thì đầu tiên, họ muốn gả cô cho một nhà giầu có với mục đích để có được nhiều tiền, tiếp theo là họ quyết tâm ép gả cô cho nhà giầu (nghe đồn thế) để nhẫn tâm phá tan tình yêu trong sáng của cô. Họ còn tàn nhẫn hơn khi cô bị hành hạ tới mức thay đổi cả nhân hình họ vẫn không tha, họ bán đứt cô cho nhà chồng thứ hai. Suy cho cùng, sự nhẫn tâm ấy xuất phát từ sự cuốn hút của tiền bạc. Ở góc độ lý luận văn học và cả mỹ học thì hệ thống nhân vật này được coi là nhân vật bi kịch, nhưng là nhân vật tự bi kịch. Tất cả sự tha hóa của họ đều xuất phát từ ý thức và nhận thức và khát vọng của nhân vật mà không hề có sự tác động ngoại cảnh nào, xuất phát điểm của nó là sự tham lam và tàn nhẫn. Thế nhưng, xét ở góc độ xã hội học thì sự phát triển nhân cách như thế lại là hệ quả của nhận thức xã hội về giá trị vật chất, đồng tiền đã khiến họ mất dần tình yêu thương, tình mẫu tử.

Như vậy, tác giả dân gian Thái dù vô tình hay chủ ý cũng đều đã ý thức được việc phải xây dựng kiểu nhân vật này là đại diện cho tầng lớp những người mà nhân tâm của họ bị bào mòn dần dần cho tới khi trở thành con người tàn nhẫn, tàn nhẫn để đạt mục đích cuối cùng của mình. Suy cho cùng, hệ thống nhân vật này cũng phát triển một cách tự nhiên, duy chỉ có điều họ phát triển không cân bằng mà thôi. Khát vọng vật chất luôn đồng hành với con người từ trước tới nay, mong muốn giầu có là nguyện vọng chính đáng, vừa là mong muốn mang tính xã hội vừa là mong muốn mang tính bản năng của con người. Cái lệch của nhân vật tự bi kịch trong tác phẩm này là sự thiếu hài hòa trong tình thương và khát vọng tiền bạc. Đầu tiên họ cũng muốn ép gả cô gái cho người chồng thứ nhất vì nghe tin gia đình này hết sức giầu có với hy vọng cô được sung sướng, được ăn trắng mặc trơn mà bố mẹ lại có được nhiều tiền. Sức hút của đồng tiền đã thắng thế trong cuộc đấu tranh giữa đồng ý cho cô lấy người mình yêu thì họ chẳng được gì (vì chàng quá nghèo) với việc ép gả cô thì họ sẽ có nhiều tiền, và họ đã ép duyên cô một cách phũ phàng. Tuy nhiên, sự lệch chuẩn ấy không chỉ diễn ra đối với dân tộc Thái mà ở nhiều dân tộc khác trong chế độ phong kiến, dấu vết của nó còn tồn tại trong nhiều tác phẩm văn học dân gian khác. Phải chăng tác giả dân gian Thái đã muốn xây dựng biểu tượng về cái đẹp bằng thủ pháp xây dựng biểu tượng phản cái đẹp?

Họ là biểu tượng của cái đẹp trong tất cả mọi khía cạnh mà trước hết là cái đẹp tự thân, cái đẹp vật chất. Họ là một đôi trai tài gái sắc, giữa họ cũng đã nảy sinh một tình yêu chân thành đẹp đẽ, họ cũng đã có những tháng ngày hạnh phúc… tất cả những yêu tố đó xuất hiện từ tự thân chủ thể nhân vật trừ tình. Nhưng quan trọng hơn cả là đôi trai gái ấy mang vẻ đẹp tinh thần cao thượng. Họ đã chung thủy với nhau trong bất kỳ hoàn cảnh nào, từ việc họ bị can thiệp một cách đầy bạo lực bởi sự phản đối và hành động ép duyên của bố mẹ cô gái đến cả khi rơi vào các đỉnh điểm bi kịch của cuộc đời. Tình yêu và lòng chung thủy khiến chàng trai phải đối mặt muôn vàn cực nhọc mong kiếm được nhiều tiền để chuộc người yêu, còn cô gái thì lâm vào cảnh sống trong đau đớn về tinh thần, một mặt oán trách cha mẹ, một mặt thương nhớ người yêu, mong chờ từng ngày chàng sẽ trở về để chuộc mình ra, nhưng càng chờ càng bặt tăm. 

Tác phẩm Xống chụ xon xao đã tiếp thu những tinh hoa của dân ca Thái, được nhiều thế hệ trau chuốt, bổ sung, nên chất thơ trong truyện với ngôn ngữ nghệ thuật dân gian điêu luyện, uyên bác thấm đượm tình người, tạo nên một bản sắc riêng, làm cho tác phẩm sống mãi trong tâm hồn mọi thế hệ người Thái Tây Bắc.  Truyện thơ Xống chụ xon xao là một kiệt tác nghệ thuật dân gian có giá trị nhân đạo sâu sắc, là truyện thơ hay nhất trong kho tàng truyện thơ của các dân tộc ít người, một tác phẩm lớn trong nền văn học Việt Nam.