phân tích bài thơ "chế học trò ngủ gật" cuả Nguyễn Khuyến

"Văn học đối với tôi là một hiện tượng đẹp đẽ nhất trên thế giới". (Pautopxki). Kì thực làm sao, cảm xúc được ngân nga thành thơ, thành nhạc, khi tiếng lòng ta được soi sáng bởi những mảnh hồn ca. Văn học sinh ra cho đời thêm hoa thơm trái ngọt, cho sự sống vút cao trên mỗi trang văn, trang thơ. Bởi thế bài thơ " Chế học trò ngủ" của Nguyễn Khuyến đã tỏa vang vào lòng người đọc từ chính những vẻ đẹp tự nhiên đằm thắm và thiết tha như thế. Bài thơ ghi dấu ấn bởi lối miêu tả hóm hỉnh, gần gũi nhưng không kém phần sâu sắc, khắc họa hình ảnh sinh động về sự lơ đãng, ngộ nghĩnh của học trò nơi cửa lớp.

   Nguyễn Khuyến là một trong những nhà thơ lớn của văn học Việt Nam, được biết đến với biệt danh "Tam Nguyên Yên Đổ" do đạt cả ba kỳ thi Hương, Hội, Đình. Ông nổi tiếng với phong cách thơ trữ tình sâu lắng, gắn liền với cảnh sắc thôn quê mộc mạc, đồng thời cũng xuất sắc trong thơ trào phúng với lối viết dí dỏm, nhẹ nhàng nhưng thấm đượm triết lý nhân sinh. Bài thơ "Chế học trò ngủ gật" là một tác phẩm tiêu biểu cho tài năng ấy, thể hiện tinh thần hài hước và cái nhìn tinh tế của ông. Qua hình ảnh sinh động về cảnh học trò ngủ gật nơi lớp học, Nguyễn Khuyến không chỉ đem đến tiếng cười sảng khoái mà còn cho thấy sự yêu thương, gần gũi của người thầy đối với học trò, phản ánh đời sống học đường một cách sinh động, chân thực.

  Khổ thơ đầu tiên Nguyễn Khuyến mở ra một bức tranh sinh động và hài hước về cảnh học trò ngủ gật trong lớp học:

      Trò trẹt chi bay học cạnh thầy,
      Gật gà gật gưỡng nực cười thay!
      Giọng khê nồng nặc không ra tiếng,
      Mắt lại lim dim nhắp đã cay. 

Từ những câu thơ, hình ảnh các cậu học trò hiện lên thật rõ nét, qua đó ta cảm nhận được không khí đùa vui, gần gũi giữa thầy và trò. Câu thơ "Trò trẹt chi bay học cạnh thầy" là lời nói mỉa mai, nhưng lại đầy ấm áp, dùng từ "trẹt chi bay" thể hiện sự cưng chiều, thân thiết của người thầy đối với học trò. Cái sự lơ đãng, ngủ gật của học trò trong lớp, qua lối diễn đạt "Gật gà gật gưỡng nực cười thay", hiện lên đầy sinh động và hài hước. Cả hình ảnh "gật gà gật gưỡng" gợi lên hình ảnh những cái đầu lắc qua lắc lại trong cơn buồn ngủ, lắc lư một cách vô thức mà lại hết sức ngộ nghĩnh, làm người đọc không khỏi bật cười.

Bên cạnh đó, Nguyễn Khuyến còn khéo léo sử dụng những chi tiết tinh tế để mô tả sự mệt mỏi, lờ đờ của học trò. Câu thơ "Giọng khê nồng nặc không ra tiếng" cho thấy học trò chẳng thể phát ra lời, giọng nói khàn đặc do mệt mỏi, khiến người đọc hình dung ra một cảnh tượng ngộ nghĩnh, nhưng cũng đầy cảm thông. "Mắt lại lim dim nhắp đã cay" tiếp tục miêu tả tình trạng buồn ngủ, khi đôi mắt trở nên mờ mịt, hơi cay xè vì thiếu ngủ. Những chi tiết ấy không chỉ vẽ nên bức tranh sống động về cảnh học trò trong lớp mà còn phản ánh cái tình của người thầy. Họ nhìn thấy những cử chỉ lơ đãng, khổ sở của học trò nhưng vẫn hài hước, nhẹ nhàng, không chỉ để trêu đùa mà còn để thể hiện sự quan tâm. Nhìn chung, khổ thơ không chỉ khắc họa sự dễ thương của học trò mà còn tạo nên một không khí gần gũi, vui vẻ trong mối quan hệ thầy trò. Nó thể hiện sự cảm thông, cái nhìn yêu thương của người thầy đối với học trò trong một tình huống ngẫu nhiên và vô cùng dễ thương.

  Tiếp theo, Nguyễn Khuyến tiếp tục khai thác những tình huống thú vị và hài hước liên quan đến việc học trò ngủ gật, nhưng lần này lại mang đến một chút sự trào phúng sâu sắc hơn:

     Đồng nổi đâu đây la liệt đảo

     Ma men chi đấy tít mù say.
    Dễ thường bắt chước Chu Y đó,
    Quyển có câu thần vậy gật ngay.

   Câu thơ "Đồng nổi đâu đây la liệt đảo" miêu tả cảnh tượng học trò say ngủ đến mức như một cánh đồng đầy ắp những người lảo đảo, mơ màng, mắt lim dim, như thể đang lạc vào một thế giới khác. Cụm từ "la liệt đảo" không chỉ mô tả tình trạng chao đảo, ngã nghiêng của những người mệt mỏi mà còn làm nổi bật sự lười biếng, thiếu tập trung của học trò. Dường như không khí học đường lúc này đã hoàn toàn mất đi sự nghiêm túc và trật tự, thay vào đó là một sự hỗn loạn ngầm của những giấc ngủ trưa ngắn ngủi. Tiếp theo, câu thơ "Ma men chi đấy tít mù say" lại mang đến một hình ảnh thú vị, đó là sự say mê, say giấc của các học trò. Từ "ma men" gợi liên tưởng đến việc say rượu, không phải say vì chất cồn mà là say trong giấc ngủ, mất phương hướng và không thể tỉnh táo. “Tít mù say” càng nhấn mạnh độ sâu của sự mơ màng, miêu tả những học trò như đang chìm trong một thế giới vô thức, không nhận thức được những gì xung quanh. Từ "say" ở đây vừa thể hiện sự lơ đãng, vừa khắc họa một cách tinh tế trạng thái mê mệt, buồn ngủ của những người học trò đang mải mê gật gù, chẳng chú tâm đến bài giảng.

Câu cuối cùng "Dễ thường bắt chước Chu Y đó, / Quyển có câu thần vậy gật ngay" mang tính trào phúng rõ nét khi Nguyễn Khuyến đưa vào hình ảnh “Chu Y” – một nhân vật trong truyện cổ, nổi tiếng với việc học thuộc lòng mà không hiểu gì, chỉ lặp lại lời thầy mà chẳng suy ngẫm. Tác giả dùng hình ảnh này để ám chỉ những học trò lười biếng, chỉ biết học vẹt, ghi chép một cách máy móc, không suy nghĩ gì đến ý nghĩa. Quyển sách với “câu thần” như một vật bất ly thân đối với các học trò, giống như một công thức học thuộc lòng vô thức. Từ đó, Nguyễn Khuyến không chỉ trào phúng về việc học vẹt của học trò mà còn thể hiện sự thiếu tự giác, sự lười biếng trong học tập, khi chỉ chăm chăm bắt chước mà không hiểu được bản chất của vấn đề. Qua khổ thơ này, tác giả không chỉ phê phán những thói quen lười biếng, thiếu trách nhiệm của học trò mà còn thể hiện sự tinh quái và hài hước trong cách nhìn của người thầy đối với những "học trò say giấc" này. Chính cái sự trào phúng nhẹ nhàng của ông đã tạo nên một bức tranh vừa ngộ nghĩnh vừa có chiều sâu, phản ánh đúng thực trạng học đường và quan hệ thầy trò trong xã hội xưa.

    Nguyễn Khuyến thể hiện giá trị nghệ thuật và nội dung sâu sắc qua lối viết trào phúng nhẹ nhàng nhưng cũng không thiếu sự sắc bén. Từ những hình ảnh sinh động, như "gật gà gật gưỡng", "giọng khê nồng nặc", tác giả khéo léo mô tả sự lơ đãng của học trò, vừa hài hước, vừa dễ thương, vừa phản ánh sự thiếu tập trung trong học tập. Qua đó, Nguyễn Khuyến không chỉ mang đến tiếng cười mà còn gửi gắm một thông điệp về sự quan tâm của người thầy đối với học trò. Nội dung bài thơ phản ánh một khía cạnh của đời sống học đường, phê phán những thói quen thiếu trách nhiệm nhưng cũng thể hiện tình cảm yêu thương, gần gũi giữa thầy và trò.

   Bài thơ "Chế học trò ngủ gật" của Nguyễn Khuyến không chỉ đơn thuần là một bức tranh hài hước về học trò trong lớp mà còn chứa đựng những giá trị sâu sắc về mối quan hệ thầy trò và thái độ đối với việc học tập. Dù có sự trào phúng, nhưng tác giả đã khéo léo lồng ghép sự quan tâm, tình yêu thương của người thầy đối với học trò. Qua đó, chúng ta nhận thấy một bài học về sự tự giác, nỗ lực trong học tập, đồng thời cũng nhận ra rằng không phải lúc nào sự lơ đãng cũng bị lên án, mà đôi khi, nó còn là biểu hiện của sự mệt mỏi, cần sự quan tâm của thầy cô và bạn bè. Bài thơ không chỉ có giá trị trong việc khắc họa chân thực một phần cuộc sống học đường xưa mà còn là lời nhắc nhở đối với thế hệ học trò hiện đại về trách nhiệm và tình yêu đối với tri thức