Trước cuộc đời bi thảm của nàng Tiếu Thanh, Nguyễn Du xót xa, thương cảm với số phận bất hạnh của nàng. Từ đó, ông đòi quyền sống cho con người – đặc biệt là những văn nghệ sĩ. Đồng thời, nguyễn Du cũn...

Tiếng khóc của Nguyễn Du trong Độc Tiểu Thanh Kí không chỉ hướng tới cuộc đời, số phận cụ thể là nàng Tiểu Thanh mà còn hướng tới tất cả những người tài hoa, phong nhã, không phân biệt nam hay nữ (những kẻ phong vận). Tiếng khóc ấy chan chứa yêu thương rất chân thành, xúc động bởi lẽ tác giả đã tự đặt mình vào thế giới của những kẻ phong vận kia. Điều đó chứng tỏ nhà thơ ý thức rất rõ về bản thân mình, nhưng sống trong thời kì lịch sử nhiều biến động, thăng trầm, nhà thơ đành phải chấp nhận. Sự đối lập giữa hai hình ảnh: Thiên – ngã dường như càng nhấn mạnh hơn vào sự bé nhỏ, bế tắc của con người trước những bất công, phi lí của cuộc đời.

Bi kịch của người xưa còn đó, Nguyễn Du là hậu thế của Tiểu Thanh cũng trong một vòng luẩn quẩn, không ai trả lời được cho nhà thơ về nguyên nhân của bi kịch nên nhà thơ đành hướng về hậu thế mong một sự tri âm, đồng vọng:

Bất tri tam bách dư niên hậu,

Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như?

Từ hiện tại, Nguyễn Du khóc thương cho quá khứ, cho người trong quá khứ. Và bất chợt nhà thơ tự hỏi ba trăm năm sau sẽ ai khóc thương mình. Thương người, ngẫm bi kịch của người, khóc cho người rồi tự thương chính bản thân mình, điều đó cho thấy nhà thơ đã tự đặt mình vào số phận chung của những tấn bi kịch. Ba trăm năm lẻ là con số ước lệ tượng trưng. Ở đây nhà thơ hướng tới hậu thế sau mình.

Người con gái tài hoa mệnh bạc Tiểu Thanh mất đi, ba trăm năm sau có hậu sinh Nguyễn Du thương xót cho nàng. Nỗi đau của nàng vì thế phần nào được xoa dịu nơi chín suối. Nhưng còn nhà thơ thì sao? Sự đồng cảm, tri âm, đồng điệu liệu rằng ông có nhận được ở thế hệ sau mình?

Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như?

(Người đời ai khóc Tố Như chăng?)

Câu hỏi da diết khắc khoải như chính nỗi lòng đau đáu của nhà thơ. Khóc là dấu hiệu mãnh liệt nhất của tình cảm, cảm xúc thương thân mình, thân người trào lên mãnh liệt không kìm nén được. Có thể nói nỗi cô đơn của người nghệ sĩ lớn như “Tiếng chim cô lẻ giữa trời thu khuya” (Xuân Diệu). Ông thấy mình lạc lõng ở hiện tại và đã tìm thấy được một người tri kỉ ở quá khứ nhưng vẫn mong ngóng một tấm lòng trong tương lai. Tấm lòng nhân đạo mênh mông vượt qua mọi không gian và thời gian của nhà thơ là ở chỗ đó. Và giá trị nhân đạo mới mẻ từ thương người đến thương mình cũng ở chỗ đó.

Với ngôn ngữ trữ tình, đậm tính triết lí, cách sử dụng tài tình những hình ảnh đối lập, câu hỏi tu từ đầy trăn trở băn khoăn trong hình thức thơ chữ Hán thất ngôn bát cú Đường luật ngắn gọn, trang trọng, Độc Tiểu Thanh Kí thực sự là bài thơ xúc động. Người đọc được lắng nghe một tiếng khóc đầy đớn đau, nhức nhối, được chứng kiến một tấm lòng nhân đạo hết sức cao cả của người nghệ sĩ tài hoa đa truân. Bài thơ có sức sống lâu bền với thời gian có lẽ vì giá trị đó.