đặc trưng của thể loại truyện ngắn

Truyện ngắn là thể loại có cốt truyện nhưng nhìn chung biến hóa hơn tiểu thuyết.

Truyện ngắn có nhân vật, được thể hiện qua lời kể, trần thuật. Cả hai thể loại truyện

ngắn và tiểu thuyết đều chú trọng vai trò của người kể chuyện. Song điểm khác biệt dễ

thấy nhất giữa truyện ngắn và tiểu thuyết là truyện ngắn có hình thức kể chuyện nhỏ –

tức là “truyện ngắn”. Nó chỉ đề cập đến một vài biến cố riêng của cuộc sống con

người. Số lượng nhân vật cũng không nhiều, vì hầu hết các truyện ngắn xây dựng rất ít

các sự kiện, ít biến cố. Tình tiết trong truyện ngắn vì thế thường được lựa chọn rất kỹ,

chỉ ghi lại những tình huống nào tiêu biểu nhất, đủ sức cho người đọc hình dung cả

quá trình sống của nhân vật. Cũng vì vậy mà “dung lượng hiện thực trong cuộc sống

phản ánh có mức độ” (Lê Tư Chỉ, Để phân tích truyện ngắn, NXB Trẻ, 1996, tr.19).

Dựa vào cốt truyện, có thể chia làm hai loại truyện. Truyện không có cốt truyện (hoặc

cốt truyện rất mờ nhạt): do chủ ý nghệ thuật của nhà văn chỉ nhằm thể hiện diễn biến

tâm trạng nhân vật trong mối liên hệ với hoàn cảnh. Truyện chỉ có những ý tưởng,

không có sự kiện gay cấn, thời gian cụ thể, thậm chí không có đầu đuôi (truyện ngắn

Thạch Lam). Truyện ngắn có cốt truyện rất chú ý xây dựng những tình tiết, sự kiện

bộc lộ tính cách của nhân vật và thúc đẩy hướng phát triển, vận động của mạch truyện.

Bản thân cốt truyện là hệ thống các sự kiện, được chia theo lớp lang từ đầu đến cuối

truyện. Các sự kiện càng gay cấn, nổi bật càng tạo kịch tính, sức hấp dẫn cho truyện

(CHÍ PHÈO – Nam Cao).

Về dung lượng:

Truyện ngắn có dung lượng nhỏ, ngắn gọn mà cô đúc nên có sức ám ảnh lớn. Nó tập

trung vào một hoặc một vài biến cố trong một không gian, thời gian nhất định, tạo ra

ấn tượng mạnh mẽ và sự liên tưởng cho người đọc. Ví dụ : Truyện ngắn Vi hành của

Nguyễn Ái Quốc dịch ra tiếng Việt chỉ hai trang sách, được viết dưới hình thức một

bức thư kể về một sự kiện là tác giả bị nhận nhầm là Khải Định. Cốt truyện không có

gì, sự kiện đơn giản, dung lượng rất ngắn nhưng truyện lại có sức công phá lớn, tác

động mạnh mẽ vào ý thức, khêu gợi trí tưởng tượng của người đọc để đặt ra vấn đề

chính trị – xã hội, vấn đề dân tộc, vấn đề đấu tranh….

Kết cấu theo trục thời gian: Truyện được kể theo thời gian, theo diễn biến của

dòng sự kiện: Chữ người tử tù (Nguyễn Tuân)

Kết cấu tâm lý: Truyện được kể men theo dòng tâm lý nhân vật (NV), làm sáng

rõ nội tâm NV và tạo sức hấp dẫn cho câu chuyện: Đời thừa (Nam Cao)

Kết cấu đồng hiện: Nhà văn miêu tả sự kiện, quan sát tình huống ở các địa

điểm khác nhau trong cùng một thời điểm. Kiểu kết cấu này đem lại khả năng

mở rộng dung lượng cho tác phẩm: Bức tranh (Nguyễn Minh Châu).

-Kết cấu trùng phức (kết cấu truyện lồng trong truyện): Người kể chuyện đứng

ra ngoài, đóng vai trò là đạo diễn để tổ chức diễn biến câu chuyện qua lời kể,

qua đó hoàn thiện chân dung NV: Mảnh trăng cuối rừng (Nguyễn Minh Châu).

-Kết cấu mở: Truyện kết thúc nhưng cái kết còn để ngỏ, mở ra những khả năng

liên tưởng rộng lớn: CHÍ PHÈO (Nam Cao) Vợ nhặt (Kim Lân).

Truyện ngắn đề cập đến mọi đề tài phong phú, đa dạng, chạm đến mọi ngóc ngách

đời sống con người. Trên cùng một đề tài, mỗi nhà văn lại có cách khai thác khác

nhau, đem lại sắc thái riêng cho tác phẩm của mình. Cùng viết về đề tài người nông

dân trước Cách mạng tháng Tám, Ngô Tất Tố đề cập đến sự bần cùng hóa, phá sản về

vật chất của họ; còn ngòi bút Nam Cao lại xoáy vào sự tha hóa về nhân cách, phá sản

về tinh thần ở những con người ấy.

Nhân vật truyện ngắn ít hơn tiểu thuyết và thường bắt buộc phải được xây dựng theo

nguyên tắc điển hình hóa. Nhân vật phải được đặt trong một hoàn cảnh cụ thể, vừa

mang tính chung phổ quát vừa mang tính riêng độc đáo. Trong truyện ngắn, nhân vật

là một mảnh nhỏ của thế giới, là hiện thân cho một trạng thái quan hệ xã hội, ý thức

xã hội hoặc trạng thái tồn tại của con người, phát ngôn trực tiếp hoặc gián tiếp cho tư

tưởng nhà văn.

Nhân vật trong truyện ngắn đa phần được khắc họa bằng nội tâm chứ ít khi thông

qua sự đối thoại như văn bản kịch. Nội tâm của nhân vật trong truyện ngắn là mạch

chỉ xuyên suốt, quyết định cấu chốt của cốt truyện. Cốt truyện được xây dựng liền

mạch với sự phát triển tâm trạng, nó “chủ yếu là nhận ra cái gì, vì vậy nó thường kết

thúc theo lối chấm phá”. Kết cấu truyện ngắn cũng không chia thành nhiều thành tố

phức tạp. Nó không có kết cấu chương hồi, mà chủ yếu là sự đan bệnh các chi tiết. Chi

tiết là nơi gởi gắm nhiều nhất tư tưởng của nhà văn trong bất kỳ truyện ngắn nào. Nội

dung của truyện ngắn thể hiện qua hệ thống chi tiết. Các chi tiết có thể xuất hiện nhiều

lần, lặp lại có tác dụng nhấn mạnh chủ ý nhà văn. Có những tác phẩm rất nhiều chi

tiết, các chi tiết chính được các chi tiết phụ tô bật ý nghĩa. Đối với mỗi nhà văn, việc

lựa chi tiết trong truyện ngắn là hết sức cần thiết. “Ý thức về chi tiết nghệ thuật trong

truyện ngắn là sức sống cảm quan thẩm mỹ đối với người cầm bút. Do dung lượng

truyện ngắn hạn chế, nên sự tuyển dụng chi tiết đưa vào tác phẩm phục vụ cho chủ đề,

cho tư tưởng chung, cho việc khắc họa tính cách, tâm lý nhân vật .v.v.. là trách nhiệm,

tài năng của nhà văn” (Phùng Quý Nhâm, Thẩm định văn học, NXB Văn nghệ, 1991,

tr.83).

Về điểm nhìn và phương thức kể chuyện:

Điểm nhìn là vị trí, chỗ đứng để xem xét, miêu tả, bình giá sự vật, hiện tượng trong

tác phẩm. Trong tác phẩm tự sự, tương quan giữa nhà văn và chủ đề trần thuật hay

Các kiểu tình huống truyện tiêu biểu là: tình huống nhận thức, tình huống tâm trạng,

tình huống hành động. Tình huống TN thường rất độc đáo, ấn tượng, tạo hiệu quả

thẩm mĩ cao.

Chi tiết trong truyện ngắn hay tiểu thuyết đều nhằm bộc lộ tính cách, tâm tư truyện

ngắn, đan dệt nên các tình huống truyện, đều cùng có hai loại chi tiết: Chi tiết trung

tâm và chi tiết phụ trợ. Nhưng chi tiết ở truyện ngắn thường ẩn chứa dung lượng phản

ánh rất lớn. Cũng có nghĩa là tính cô đọng, hàm súc và tượng trưng của chi tiết cao.

Một chi tiết nổi bật có thể gợi cho người đọc liên tưởng đến cả một trạng thái nhân

sinh xã hội, suy rộng ra bề sâu, bề xa của nội dung phản ánh.

Ngôn ngữ truyện ngắn thường cô đọng, súc tích. Văn phong trong truyện ngắn đóng

vai trò quan trọng, tạo nên phong cách riêng của nhà văn. Giọng văn quyết định hình

thức tổ chức kết cấu truyện và nội dung tư tưởng. Thể tài truyện ngắn cũng chịu sự

quy định của văn phong. Lời văn bộc lộ, giải bày, suy ngẫm về thế thái nhân tình thì

hình thành truyện ngắn trầm tư, thế sự; lời văn trần thuật, hoạt kê tạo nên thể tài châm

biến, đả kích; lời văn phân tích, mổ xẻ về những vấn đề thời sự xã hội thì tính hiện

thực cao. Vì vậy, “lời văn là yếu tố quan trọng cho nghệ thuật viết truyện ngắn. Lời kể

và cách kể chuyện là những điều người viết truyện ngắn đặc biệt chú ý khai thác và xử

lý, nhằm đạt hiệu quả mong muốn” (Lại Nguyên Ân, Từ điển Văn học, Bộ mới, NXB

Thế giới, 2004, tr.1846).

=>Với những đặc trưng trên, truyện ngắn là một thể loại có sức sống bền lâu, được nhiều

độc giả yêu chuộng. Nó luôn không ngừng phát triển để càng ngày càng khẳng định

giá trị riêng biệt mà không một thể loại nào có được