Phân tích nội dung, nghệ thuật của truyện ngắn Bức Tranh của Nguyễn Minh Châu

Nguyễn Minh Châu được đánh giá là “người mở đường tài ba và tinh anh” trong công cuộc đổi mới văn học Việt Nam hiện đại. Những tác phẩm của ông khai phá những đề tài về cuộc sống và con người sau chiến tranh, qua đó gửi gắm đến người đọc những thông điệp giàu tính triết lí và đáng để mỗi chúng ta phải trăn trở, suy ngẫm. Truyện ngắn Bức tranh được rút trong tập Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành (1983), là một truyện ngắn đặc sắc, mang đậm phong cách Nguyễn Minh Châu thời kì đổi mới. Qua lời “tự thú” trong bức chân dung tự họa của một họa sĩ khi nhìn nhận lại những lỗi lầm của bản thân mình, nhà văn đã gửi đến chúng ta thông điệp về sự dũng cảm đối mặt, về vẻ đẹp của sự bao dung, nhân hậu của con người.

Truyện ngắn xoay quanh nhân vật là một họa sĩ tài hoa và hành trình đấu tranh, tự vấn lương tâm của ông, quá trình “tự thú” để chiến thắng cái ích kỉ nhỏ nhen, hướng đến cái tốt đẹp. Tám năm trước, khi còn chiến tranh, trên đường mang các tác phẩm của mình từ chiến trường trở về phục vụ cho triển lãm ở nước ngoài; họa sĩ gặp gỡ một anh chiến sĩ làm nhiệm vụ dẫn đường và “thồ tranh” cho mình. Anh lính nhờ họa sĩ vẽ mình nhưng đã bị lạnh lùng từ chối; sau đó, trên chặng đường nguy hiểm, do cảm phục sự cứu giúp, sự độ lượng của anh lính mà họa sĩ đã vẽ một bức “ảnh truyền thần” cùng lời hứa sẽ mang bức tranh về gửi cho người mẹ ở hậu phương đang trông ngóng tin con. Tuy nhiên, khi trở về, họa sĩ đã quên lời hứa năm xưa, mang bức tranh đi triển lãm nước ngoài và đạt được thành công lớn. Hiện tại, vô tình họa sĩ tạt vào một quán cắt tóc và nhận ra người thợ cắt tóc chính là người chiến sĩ thồ tranh mà mình đã thất hứa năm xưa. Trong nội tâm người họa sĩ đã diễn ra cuộc đấu tranh gay gắt giữa việc dũng cảm đối mặt với người lính – người thợ cắt tóc để thừa nhận lỗi lầm của mình và coi như chưa từng quen biết người đó. Cuối cùng, họa sĩ đã chiến thắng phần ích kỉ, hèn nhát của mình để dũng cảm nhận lỗi lầm, hoàn thành bức tranh sơn dầu tự họa bản thân với “đôi mắt mở to, khắc khoải, bồn chồn, đầy nghiêm khắc, đang nhìn vào nội tâm”.

Ngay từ nhan đề của tác phẩm cùng với sự xuất hiện của hình tượng bức tranh xuyên suốt đầu và cuối tác phẩm đã cho ta thấy cuộc đấu tranh nội tâm của người họa sĩ về những lỗi lầm của mình trong quá khứ và sự dũng cảm đối mặt với hiện thực. Ông họa sĩ là một người tài ba, hết mình vì nghệ thuật, trong thời gian ở chiến trường đã vẽ được nhiều tác phẩm phục vụ nghệ thuật và cuộc sống. Khi ở chiến trường giáp biên giới Tây Nam Bộ, trong chuyến ra Bắc, họa sĩ gặp một anh lính tha thiết nhờ ông vẽ cho một bức tranh nhưng ông đã “khéo léo từ chối bằng bộ mặt lạnh lùng” để rồi hôm sau ông thấy khó xử khi người chiến sĩ dẫn đường và thồ tranh cho ông chính là người đã nhờ ông vẽ tranh. Họa sĩ đã là người tự trọng, nhiệt tâm nhưng lại bị vòng xoáy của danh vọng làm quên đi lời hứa năm xưa: khi được người lính cứu và hỗ trợ mang vác đồ, họa sĩ đã vẽ bức tranh để đền đáp sự độ lượng của anh và hứa mang về cho người mẹ đang ngóng trông tin con, tưởng con đã hi sinh. Trở về Hà Nội, ông mang bức tranh đi triển lãm ở nước ngoài và được đánh giá cao. Ông đã quên bẵng đi lời hứa năm nào. Tám năm sau, vô tình gặp lại người lính năm xưa ở Hà Nội, nay đã là một người thợ cắt tóc, họa sĩ xấu hổ và “chỉ muốn có một cái mặt nạ, hoặc bé xíu lại như một hạt đậu, trên cái ghế cắt tóc” để che lấp nỗi xấu hổ khi đã thất hứa, dù lúc ở chiến trường đã tâm niệm “giá có phải chạy qua làn đạn của địch, hay băng qua ngọn lửa, thì tôi cũng quyết định sẽ vượt qua, để đưa tấm hình về trao tận tay những người trong gia đình anh, để đền đáp chút ít tấm lòng độ lượng quá lớn lao nhưng lặng lẽ mà anh đã đối xử với tôi”. Lúc này, họa sĩ trải qua cuộc đấu tranh nội tâm gay gắt. Ông đối diện với bức chân dung tự họa của mình và độc thoại nội tâm giữa phần tốt đẹp với phần xấu xa, phần dũng cảm nhận lỗi và phần hèn nhát trốn tránh. Ông vòng đi vòng lại nhiều lần qua quán cắt tóc, nghe ngóng thông tin từ những người xung quanh, hỏi chuyện vợ anh thợ… để tìm hiểu rõ mọi chuyện nhằm bớt đi sự áy náy về lỗi lầm của mình khi xưa đã khiến bà mẹ anh thợ bị lòa. Họa sĩ đấu tranh để tìm cách giải quyết, thậm chí ông tính trốn tránh bằng cách “vay mượn gom góp một số tiền lớn, cái số tiền mà tôi đã thu được nhờ bức ký họa chân dung kia, bí mật gửi cho anh” nhưng cuối cùng thì “vẫn không cho phép mình lấy đồng tiền để thay cái mặt mình.” và quyết định trở lại quán gặp anh thợ. Ông đã tưởng tượng ra cuộc trò chuyện với anh thợ trong tâm tưởng, đối thoại với anh thợ cắt tóc qua tấm gương để đặt ra các tình huống, tâm trạng… Cuối cùng, ông họa sĩ đã hoàn thành bức chân dung tự họa với “đôi mắt mở to, khắc khoải, bồn chồn, đầy nghiêm khắc, đang nhìn vào nội tâm.” Qua cuộc đấu tranh nội tâm gay gắt của ông họa sĩ, tác giả gửi đến người đọc thông điệp rằng: Hãy biết dũng cảm đối mặt với những sai lầm của mình, nhìn vào thế giới nội tâm của mình để vượt lên trên sự ích kỉ xấu xa, hướng đến vẻ đẹp của cái thiện, cái tốt trong tâm hồn mỗi người.

Bên cạnh đó, tác phẩm còn làm nổi bật vẻ đẹp cao thượng, bao dung của anh chiến sĩ và lời đề tỉnh mọi người hãy nhìn nhận thấu đáo, suy nghĩ về cách sống, lối ứng xử trong cuộc sống. Anh chiến sĩ là người tình cảm, yêu thương gia đình. Anh là con một, xa gia đình đi B, mẹ anh lại nhận được tin anh hi sinh nên anh vô cùng lo lắng cho mẹ. Tuy vậy, khi gặp ông họa sĩ và “tha thiết thỉnh cầu tôi vẽ cho anh một bức chân dung” để gửi về cho người mẹ đang trông ngóng mà không được đồng ý thì anh chỉ “lẳng lặng quay lưng lại tôi, chậm rãi đi xuống dưới những cái bậc dốc”. Anh rất nhiệt tình, có trách nhiệm, không để cảm xúc cá nhân ảnh hưởng đến công việc. Dù đang ốm, ở rừng đã lâu với “nước da xam xám và cặp môi thâm sì” nhưng cố gắng để giúp đỡ người khác khi quay nhanh trở lại “cởi chiếc ba lô sau lưng cho tôi, khoác vào trước ngực mình. Anh đỡ lấy tôi, giúp tôi rút cái chân lên. Rồi dìu tôi đi”. Anh vừa phải "thồ" đống tranh sau lưng “to và nặng gấp đôi một cái ba lô bình thường của khách đi đường” lại vừa phải mang thêm chiếc ba lô của họa sĩ trước ngực - “có lẽ tất cả đến sáu bảy chục cân”. Có thể nói, anh chiến sĩ là người bao dung, độ lượng, đúng như lời ông họa sĩ đã nhận xét rằng “Giá người chiến sĩ tỏ thái độ lạnh nhạt hoặc mặc xác tôi nằm lại một mình, tập tễnh đi một mình giữa rừng, thì tôi cũng thấy là cái lẽ phải. Xưa nay tôi vẫn quan niệm rằng: sống ở đời, cho thế nào thì nhận thế ấy. Cái cách cư xử của người chiến sĩ đối với tôi chỉ có thể giải thích bằng lòng độ lượng.”. Sau này, khi gặp lại ông họa sĩ với cương vị người thợ cắt tóc, anh cố tình không nhận người họa sĩ để tránh cho ông khỏi xấu hổ. Chi tiết “chiếu thẳng về phía tôi một cái nhìn ban đầu soi mói, ngạc nhiên, rồi hơi nghiêm mặt lại. Nhưng những diễn biến phản ứng trên cái mặt người thợ chỉ diễn ra nhanh như một cái chớp mắt.” đã chứng tỏ điều đó, thể hiện sự bao dung, cao thượng của anh. Qua hình ảnh người lính thồ tranh trong cung đường thời chiến và anh thợ cắt tóc lặng lẽ thời bình, tác giả muốn gửi đến chúng ta sự trân trọng, yêu mến đối với vẻ đẹp của sự cao thượng, bao dung của anh. Đồng thời, tác giả gửi gắm đến người đọc thông điệp hãy sống chậm lại, hãy dành một phút để nhìn nhận nội tâm, suy ngẫm về cách sống, lối ứng xử của mình – “Xin mọi người hãy tạm ngừng một phút cái nhịp sống bận bịu, chen lấn, để tự suy nghĩ về chính mình.”

Ta cũng thấy được những trăn trở về sự thành công của nghệ thuật khi kiếm tìm vẻ đẹp trong tâm hồn con người thể hiện qua hình tượng bức tranh xuyên suốt tác phẩm. Bức chân dung mà ông họa sĩ vẽ trong khung cảnh thiếu thốn, vội vàng “chưa đến nửa tiếng đồng hồ”, bức tranh bị coi là “tranh truyền thần” không được đánh giá cao về mặt nghệ thuật lại mang đến thành công, đỉnh cao trong sự nghiệp của người họa sĩ tài ba trong thời kì chiến tranh, “nghiễm nhiên trở thành một tác phẩm hội họa nổi tiếng của tôi, không những ở trong nước, mà cả ở nước ngoài nữa” trong khi “tất cả số tranh và ký họa mà tôi đã tốn biết bao công phu mang từ trong chiến trường ra chuyến đó, chẳng có một bức nào còn lại được”. Bức tranh là hiện thân của nghệ thuật, là sự nảy nở của cái đẹp trên nền của sự khốc liệt chiến tranh. Sự thành công của bức tranh phải chăng chính vì trong thời gian vẽ vội vàng, do tài năng của họa sĩ cùng với sự biết ơn, cảm phục của ông trước sự bao dung độ lượng của anh chiến sĩ thồ tranh nên họa sĩ đã nắm bắt được nét đẹp bao dung, nhân hậu của anh chiến sĩ và truyền tải nó vào trong bức tranh của mình? Hay như bức chân dung tự họa của người nghệ sĩ xuất hiện ở đầu và cuối tác phẩm đã thể hiện rất rõ chủ đề của tác phẩm khi tìm kiếm vẻ đẹp nội tâm trong tâm hồn con người:“thể hiện một cái mặt người rất lớn” với “những luồng ánh sáng hàng nghìn nến từ phía trước và trên đầu chiếu thẳng xuống một nửa mái đầu tóc tốt rợp như một khu rừng đen bí ẩn, và một nửa mái tóc đã cắt” cùng với phần bên dưới khuôn mặt như vẫn đang được giấu kín dưới một cái mặt nạ, đặc biệt nổi bật “là đôi mắt mở to, khắc khoải, bồn chồn, đầy nghiêm khắc, đang nhìn vào nội tâm.” Đôi mắt là chi tiết khi bức tranh hoàn thành, không có ở đầu tác phẩm. Có thể nói, bức tranh này là một thành công lớn, là kiệt tác với người họa sĩ, vì đây là quá trình ông tự vấn lương tâm và đã chiến thắng chính bản thân mình, dám dũng cảm đối mặt với lỗi lầm, với quá khứ.

Không chỉ hấp dẫn người đọc bởi thông điệp giàu ý nghĩa, truyện ngắn còn thu hút người đọc bởi những nét đặc sắc về mặt nghệ thuật. Tác giả đã sử dụng tình huống và kết cấu truyện đặc sắc để làm nổi bật nội dung của câu chuyện. Ông đặt nhân vật vào những tình huống éo le để có thể bộc lộ được rõ nét nhất tính cách, phẩm chất nhân vật, thể hiện dụng ý của mình. Đó là tình huống người họa sĩ khi đang ở chiến trường, lạnh lùng không đồng ý vẽ tranh cho anh chiến sĩ nhưng cuối cùng lại khó xử khi chính anh lính đó là người “thồ tranh” cho mình qua những chặng đường nguy hiểm, thậm chí còn cứu mạng họa sĩ. Hay tình huống người họa sĩ tài ba gặp lại người lính thồ tranh năm xưa nay đã là một thợ cắt tóc; sự xấu hổ, dằn vặt khi không thực hiện lời hứa mang tranh về khiến người mẹ của anh chiến sĩ mù lòa… cũng rất éo le. Bên cạnh đó, kết cấu truyện đặc sắc thể hiện ở việc bức tranh người chiến sĩ thồ tranh của quá khứ đặt song song với bức tranh tự họa của người họa sĩ. Bức tranh tự họa lại được đặt trong lối kết cấu đầu cuối tương ứng, nổi bật với đôi mắt mở khắc khoải, bồn chồn, đầy nghiêm khắc đang nhìn vào nội tâm. Mỗi bức tranh mang một thông điệp nghệ thuật của nhà văn, được đặt song song với nhau càng làm nổi bật sự bao dung của anh chiến sĩ và sự tự trách, dũng cảm đối mặt với lương tâm của người họa sĩ.

Trong truyện ngắn này, Nguyễn Minh Châu đã thể hiện tài năng của mình ở nghệ thuật xây dựng nhân vật tài tình. Ông xây dựng nhân vật một cách tinh tế, sắc sảo qua những đoạn độc thoại và đối thoại nội tâm của nhân vật. Qua độc thoại nội tâm, nhân vật họa sĩ đã hiện lên trước mắt người đọc không chỉ là một bài học tư tưởng mà còn là một nhân cách trong quá trình đấu tranh tự hoàn thiện. Trong dòng độc thoại nội tâm, nhà họa sĩ tài năng nhìn thẳng vào sâu trong con người mình để tìm ra nguyên nhân mà ông đã thất hứa, không mang bức tranh về cho người mẹ, khiến bà cụ bị lòa. Tác giả đã chia tách con người mình thành hai phần: một phần tốt đẹp, phần thiện và một phần của sự ích kỉ, phần xấu xa; để phần thiên thần – ác quỷ này đấu tranh với nhau. Tác giả còn tưởng tượng ra cuộc đối thoại nội tâm của bản thân và anh thợ cắt tóc để có thể suy xét đến mọi tình huống có thể, mọi cách ứng xử và lời nói có thể xảy đến để nhìn nhận vấn đề một cách sâu sắc nhất. Đặc biệt, ông đã sáng tạo một loại hình nhân vật mới: nhân vật tư tưởng. Đó là những nhân vật mang đậm dấu ấn của tư tưởng, của sự trăn trở trước những vấn đề mang đậm tính triết lí; những nhân vật nhìn sâu vào nội tâm. Đây là nét riêng trong nghệ thuật xây dựng nhân vật của Nguyễn Minh Châu, điểm khác biệt để ông được các nhà nghiên cứu đánh giá là “người mở đường tiên phong và tinh anh” cho sự đổi mới của văn học sau năm 1986.

Tác giả còn lựa chọn ngôi kể và điểm nhìn rất hợp lí. Tác giả sử dụng ngôi kể thứ nhất, điểm nhìn bên trong, đi sâu vào thế giới nội tâm của nhân vật để khắc họa rõ nhất những suy nghĩ của nhân vật ông họa sĩ. Bởi câu chuyện là lời tự thuật của ông họa sĩ, kể về hành trình từ khi ở chiến trường đến lúc mang bức tranh đi triển lãm, thành đạt trong thời bình và vô tình gặp lại anh chiến sĩ thồ tranh xưa, để ông phải nhìn nhận sâu trong nội tâm của mình. Là người chứng kiến, người trong cuộc nên để người họa sĩ tự nhìn nhận vấn đề là phù hợp nhất. Những trăn trở, day dứt, suy tư của người họa sĩ như kéo người đọc vào với sự rối ren, dằn vặt của ông, khiến người đọc thêm day dứt, suy nghĩ.

Với những nét đặc sắc về nghệ thuật và sự sâu sắc của nội dung chủ đề, nhà văn Nguyễn Minh Châu đã dẫn người đọc vào thế giới nghệ thuật của truyện ngắn “Bức tranh” một cách tự nhiên, nhẹ nhàng, để lại nhiều thông điệp sâu sắc khiến ta phải trăn trở, suy tư. Qua truyện ngắn, em nhận thấy rằng, trong cuộc sống, ai cũng có lúc mắc sai lầm, nhưng hãy biết dũng cảm nhìn nhận, chiến thắng chính bản thân mình để luôn hướng đến những điều tốt đẹp nhất.