Phân tích bài thơ Thu điếu của Nguyễn Khuyến

Nguyễn Khuyến là một nhà thơ nổi tiếng với nhiều tác phẩm hay, đặc sắc. Trong đó, chùm thơ thu của ông bao gồm: Thu điếu (Câu cá mùa thu), Thu ẩm (Uống rượu mùa thu) và Thu vịnh (Mùa thu làm thơ) đã để lại cho người đọc những ấn tượng sâu sắc về mùa thu ở Việt Nam. Bài thơ “Câu cá mùa thu” được viết bằng chữ Nôm theo thể thất ngôn bát cú Đường luật. Với 8 câu thơ, Nguyễn Khuyến không chỉ vẽ ra bức tranh thiên nhiên mùa thu vô cùng sống động mà còn gửi gắm nơi đây tâm trạng của mình trước tình hình đất nước đầy đau lòng.
“Ao thu lạnh lẽo nước trong veo
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo”
Tác giả giới thiệu chung về cảnh mùa thu ở làng quê Việt Nam, đó là hình ảnh ao thu và chiếc thuyền câu rất điển hình. Tính từ “trong veo” gợi rõ độ trong của làn nước, dường như ta có thể nhìn thấy cả từng bầy cá đang bơi bên dưới. Ao thu nhỏ hẹp nên chiếc thuyền câu cũng vậy, nó “bé tẻo teo”. Hai từ láy “lạnh lẽo”, “tẻo teo” gợi tả đường nét đối lập với mức độ tăng dần khiến cho cảnh thu vừa lạnh lẽo, vừa cô đơn, vắng vẻ. Hình ảnh “ao thu” và “chiếc thuyền câu” là hai hình ảnh bình dị thân thuộc mang đậm dấu ấn thôn quê của vùng đồng bằng Bắc Bộ. Câu thơ thứ ba tiếp tục khắc họa thêm những nét đẹp mới của mùa thu:
“Sóng biếc theo làn hơi gợn tí
Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo.”
Hình ảnh “sóng biếc” và “lá vàng” đều là những hình ảnh thực nhưng qua cách sử dụng từ ngữ tài tình của Nguyễn Khuyến đã biến chúng thành những hình ảnh giàu sức biểu cảm. Từ “hơi gợn tí” đến từ “khẽ đưa vèo” đã diễn tả cái thi vị của mùa thu một cách tinh tế. Màu xanh của sóng hòa quyện với màu vàng của lá càng làm cho khung cảnh trở nên hài hòa, tạo vẻ sống động. Động từ “vèo” vừa gợi tương quan chuyển động của lá, vừa gợi được âm thanh khi lá rơi. Không gian thu trong bài thơ có chiều cao, độ rộng và cả chiều sâu. Chiều cao được thể hiện qua hình ảnh bầu trời “xanh ngắt”. Xanh ngắt là xanh thăm thẳm từ trên xuống, mỗi lúc mây bay càng thấy màu xanh ấy dàn trải và mở rộng ra như tràn ngập cả mặt sân, mặt ao. Trên nền trời xanh thẳm ấy điểm xuyết một vài áng mây vàng rực rỡ. Màu vàng của lá hòa hợp với màu xanh của trời tạo nên bức tranh có đường nét và màu sắc thật hài hòa. Tác giả đã vận dụng tài tình nghệ thuật phối sắc, lấy màu vàng làm ấm áp bầu trời thu để rồi sau đó, lấy màu xanh làm dịu mát lòng người. Tất cả đều gợi lên một cảnh thu êm đềm thơ mộng.
“Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.”
Không gian được mở rộng, bức tranh thu có chiều cao vời vợi. Bầu trời thu xanh ngắt xưa nay vẫn là biểu tượng đẹp của mùa thu. Trên bầu trời xanh thẳm ấy điểm xuyết một vài áng mây vàng rực rỡ. Màu vàng của lá hòa hợp với màu xanh của trời tạo nên bức tranh có đường nét và màu sắc thật hài hòa. Tác giả đã vận dụng tài tình nghệ thuật phối sắc, lấy màu vàng làm ấm áp bầu trời thu để rồi sau đó, lấy màu xanh làm dịu mát lòng người. Bức tranh thu không chỉ có chiều cao, chiều rộng, mà còn có cả chiều sâu. Đó là chiều sâu của dòng nước mùa thu, phản ánh lên bầu trời xanh ngắt kia. Cái ngõ xóm quanh co được bao trùm bởi sắc thu. Ngõ trúc trong bài thơ này có lẽ đã trở thành một biểu tượng quen thuộc của làng quê Việt Nam, nhất là trong thơ ca. Các từ láy “lơ lửng”, “quanh co” đã góp phần làm cho không gian thu vốn tĩnh lặng lại càng thêm tĩnh lặng. Sự xuất hiện của con người càng làm cho cảnh thu thêm buồn và vắng lặng.
“Tựa gối ôm cần lâu chẳng được
Cá đâu đớp động dưới chân bèo.”
Nhà thơ đã miêu tả bức tranh thu tuyệt mĩ, yên tĩnh nhưng bỗng chốc bị phá tan bởi sự xuất hiện của tiếng cá đớp mồi. Tiếng cá đớp mồi tuy nhỏ nhưng đã làm phá vỡ sự im lặng, cảm giác cô đơn của nhà thơ. Nhà thơ giật mình tỉnh giấc thì nhận ra cảnh vật vẫn như cũ, không hề thay đổi. Nhưng chính sự thay đổi tâm trạng của nhà thơ đã làm cho mọi vật đổi khác. Cảnh thu vẫn đẹp nhưng buồn hơn vì nhà thơ chưa tìm được tri kỉ để sẻ chia tâm sự. Qua bài thơ, Nguyễn Khuyến muốn bày tỏ thái độ coi thường danh lợi, mong muốn đóng góp chút sức lực của mình cho đất nước.