CÀ NA ĐẮNG
Năm tôi lên tám thì anh Hai tôi hi sinh. Ngày nhận tin báo tử, mẹ tôi vật vã đến lịm người. Ba tôi lúc nào cũng kế bên cạnh, ông van nài: “Thôi mẹ nó! Phải sao chịu vậy. Âu cũng là...” Lâu lâu ông quay mặt đi, lén chùi nước mắt...
Mấy tuần liền, nhà buồn như nấm mộ. Đi học về, tôi lủi thủi ăn cơm một mình, rồi chui vào xó nhà buồn thỉu buồn thiu. Ba tôi kịp lấy đâu ra tấm hình của anh Hai tôi đặt trên cái bàn nhỏ phủ khăn trắng cạnh bàn thờ dì tôi. Từ nay, nhà có hai liệt sĩ – đều chết trẻ. Dì tôi lúc hi sinh nghe nói cũng chỉ quá hai mươi.
Luôn một tháng, ba tôi không về Phước Chỉ. Ông tự tay lo cơm nước cho mẹ tôi. Việc này trước kia, mỗi lần mẹ tôi bệnh, ông vẫn hay làm kể cả khi còn là một cán bộ đương chức. Đáp lại sự vỗ về của ba tôi, mẹ tôi chỉ khóc hoặc ngồi thờ thẫn.
Một đêm đang ngủ tỉnh dậy, nghe khát nước nhưng tôi không dám gọi mẹ, đành rón rén rời giường mò ra phòng ngoài. Tôi giật thót người khi nhác thấy một bóng đen trước bàn thờ anh Hai tôi. Trong ánh sáng mù mờ của ngọn đèn dầu nhỏ và mấy nén nhang lập loè, tôi định thần nhìn kĩ. Hoá ra là ba tôi. Ông lầm thầm khấn vái gì lâu lắm rồi đứng im lìm, tay vịn mép bàn thờ đầu cúi gục. Hôm sau, tôi thì thầm với mẹ: “Mẹ ơi! Ba cũng thương anh Hai dữ lắm hả mẹ?”. Mẹ tôi hơi sửng sốt. Bà nhìn tôi hồi lâu: “Sao con hỏi vậy?”. Im lặng một lúc, bà thở dài: “Con ruột sao không
thương? Rất đỗi là...”. Thấy mẹ tỏ vẻ không muốn tiếp
tục câu chuyện, tôi đành im dù lòng đầy thắc mắc. [1]
Rồi mẹ cũng nguôi, thôi không vật vã nữa. Sáng hôm
ấy, bà dậy sớm lặng lẽ chuẩn bị các thứ cho ba tôi về Phước Chỉ. Vài kí đường, ít hộp sữa rồi xà bông, thuốc cảm,... Ba tôi đeo cái túi đầy ứ lên vai ngập ngừng: “Mẹ nó ở nhà ráng giữ sức. Thông cảm cho tôi...”. Ông hấp tấp quay đi sau khi vỗ nhẹ vào đầu tôi: “Ba đi nghe Thảo”. Tôi không dạ, lòng bỗng trào lên nỗi tức giận. Trước đó, tôi cứ nghĩ ba tôi sẽ không đi đâu nữa sau cái biến cố đau buồn ấy,... Từ khi có chút trí khôn, đủ biết lưu ý những điều bất thường quanh mình, tôi đã lờ mờ cảm thấy – gia đình tôi hình như không giống nhiều gia đình khác. Ba mẹ tôi chưa từng to tiếng với nhau bao giờ. Người này luôn tìm cách làm vừa lòng người kia từ những việc nhỏ nhất. Vậy mà vẫn có gì không ổn. Ẩn náu bên trong cái hạnh phúc dịu ngọt êm đềm, có những khoảng tối mơ hồ, âm thầm và dai dẳng. Tôi không tự giải thích được điều gì, chỉ biết một cách mang
máng rằng ngoài cái gia đình nhỏ bé trong đó có tôi,
ba tôi còn có một gia đình khác – ở Phước Chỉ, với một
người đàn bà không phải mẹ tôi. [2]
***
Nhất Phượng
[1] Chú ý tâm trạng, hành động của các thành viên trong gia đình.
[2] Khi ba trở về Phước Chỉ, nhân vật tôi đã cảm nhận được điều gì?
42

Mấy năm sau, ba tôi vẫn giữ thói quen mỗi tháng về nhà một lần, mỗi lần năm ba bữa. Lần nào về, ông cũng rất chăm đốt nhang cho hai bàn thờ đặt liền nhau. Bàn thờ dì không có ảnh. Có khi ba tôi lại đờ đẫn ngó bức di ảnh của anh Hai tôi cả giờ, rồi lại lầm thầm khấn vái chi đó. Những lúc ấy, tôi cứ thắc mắc, không biết ở cái cõi riêng nào đó, anh Hai tôi có nghe được lời nào không. Cũng chẳng biết vong hồn anh có về nhà được chưa khi mà hài cốt vẫn còn đâu đó tận chiến trường K. Mẹ tôi ngày càng ít nói. Bà vẫn chăm sóc ba tôi rất chu đáo, chu đáo đến từng bữa ăn, từng kí đường, hộp sữa mỗi khi ba tôi chuẩn bị rời nhà. Một hôm, mẹ tôi nói: “Thảo sửa soạn về Phước Chỉ với ba thăm dì Lành”.
Giờ thì tôi đã biết tên người đàn bà từng chung sống với ba tôi bấy lâu. Chuyện thăm nom với tôi ăn nhằm gì. Điều làm tôi – con bé suốt mười mấy năm lớn lên ở cái đất thị xã quen thuộc – cảm thấy hứng thú là được làm quen với một vùng quê lạ, được lênh đênh trên sông nước như ba tôi thường kể.
Ngồi trên chiếc xuồng máy lướt băng băng trên con rạch Vàm, tôi như bay bổng. Cảnh vật mở ra trước mắt tựa hồ trong một câu chuyện thần tiên nào. Những tàu môn nước lắt lay. Những giề lục bình nở bông tím ngắt bập bềnh theo sóng nước. Cái gì cũng đều có vẻ kì diệu với tôi. Ba tôi ngồi gần đằng mũi, tay chỉ chỏ lên bờ kể những kỉ niệm thời trai trẻ hoạt động cách mạng ở vùng này. Tôi lơ đễnh nghe, mắt chỉ chăm chăm dõi theo tiếng con chim gì ánh ỏi trên đọt cà na. Lần đầu tiên tôi biết cây cà na. Chúng mọc khá nhiều, xùm xoà theo bờ rạch, trái lít chít trên cành lá.
Nhà dì Lành nằm ở một góc ngã ba, nơi con rạch Vàm đổ hoà ra sông lớn. Ngôi nhà tranh có vẻ quạnh hiu bên cạnh cái mênh mông của trời nước. Làng xóm ở đây còn thưa thớt lắm. Nhà này cách nhà kia rất xa. Buổi trưa thật vắng vẻ yên tĩnh, ngoại trừ mấy tiếng gà xao xác gáy và tiếng mái chèo khua nước ì oạp trên sông.
Tôi theo ba tôi bước lên bờ, ngần ngại bước vào nhà dì Lành. Trong nhà mọi thứ đều sơ sài, cũ kĩ. Một người đàn bà xanh xao đang ngồi bệt dưới đất tay bắt mấy cái nan rổ. Đó là dì Lành. Dì nhìn tôi sững sờ rồi cuống quýt chụp lấy cây nạng bên cạnh, lập cập đứng dậy kêu lên: “Trời ơi! Thảo đây hả con?” Ba tôi đỡ nhẹ lấy lưng dì, dìu đến bên chiếc chõng tre. Dì đập đập tay xuống mặt chõng, hối hả nói: “Ngồi đây! Ngồi đây đi con! Ngồi đây, cháu...”. Ngây người nhìn tôi từ đầu đến chân, dì tiếp giọng
vấp váp: “Trời ơi! Con mau lớn quá. Hồi mới giải phóng dì có
lên Tây Ninh thăm con. Lúc đó con còn chưa biết nói. Mới đó
mà hơn chục năm...” [3]
Gần như suốt cả ngày, dì Lành quấn lấy tôi. Nhưng cái chân teo tóp bất thường và cây nạng tre của dì cứ làm tôi rờn rợn. Tôi hay kiếm cớ chuồn khỏi nhà theo ba tôi đi xúc tép hoặc đi xúc cá con. Ba tôi xúc thiệt giỏi. Chẳng mấy chốc, cái rá to đầy nhóc lũ tép mòng. Chúng nhảy rào rào chen chúc với đám rô non, bù niễng. Buổi chiều, khi ba tôi quẩy đôi thùng ra bờ rạch, tôi lẽo đẽo theo sau. Trong lúc ông lúi húi bên cây cầu ván, tôi đứng trên
[3] Chú ý lời nói, hành động của dì Lành khi gặp nhân vật “tôi”.
43

bờ tò mò nhìn mấy đứa trẻ trạc tuổi đang hụp lặn dưới nước. Chúng ném những trái cà na vào nhau, vừa la hét vừa cười đùa rầm rĩ. Những tấm lưng trần đen nhẻm bóng lên dưới nắng chiều trông cứ như được trát một lớp bùn mịn. Tắm chán, chúng tồng ngồng kéo nhau lên bờ mặc quần áo. Xong, chạy đến moi từ một bụi rậm mấy cái giàn thun cất giấu tự lúc nào chẳng biết. Rồi mặc cho đầu cổ tai lòng ròng những nước, chúng đi dọc theo bờ rạch, vừa đi vừa nghiêng ngó theo tiếng chim trên cành cao.
Trưa hôm sau, ba tôi đi lấy thuốc cho dì Lành. Dì Lành nói dì uống thuốc nam đã ba bốn năm nay, chẳng biết phải uống đến bao giờ mới thôi. Tôi lại trốn ra hè nhà, thơ thẩn bên những cây cà na. Không rõ chúng được dì Lành trồng hay tự mọc? Chắc đang mùa nên trái nhiều lắm. Tôi lượm cành củi khô với người lên quất. “Lấy sào mà thọc mới được con à!”. Dì Lành đứng ở chái bếp nói vọng ra, rồi lọc cọc nạng tre bước đến bên vách nhà, rút cây sào trúc dài đầu có móc kẽm đưa cho tôi. Tôi mải mê lần hết cây này qua cây khác. Dì Lành tay cầm bọc ni lông khập khểnh chống nạng theo sau, kiên nhẫn lượm từng trái một. Khi cái bọc căng phồng, tôi cũng mỏi nhừ cổ. Dì Lành ngồi bệt xuống đất, tay lần bóp ống chân, vừa cười vừa thở gấp: “Để dì lấy muối ớt cho con chấm ăn mới ngon”. Nhưng tôi chỉ thích thọc chơi chứ không thấy khoái khẩu cái thứ này. Những trái cà na xanh xanh, mũm mĩm, nhìn thì thấy hay hay, ngồ ngộ nhưng cắn vào nghe chát xít, lại đắng và chua. Thấy tôi lè ra, nhăn mặt, dì Lành cười: “Mai mốt khoẻ khoẻ, dì làm cà nà muối cam thảo gởi lên cho mẹ với Thảo ăn ngon hơn”.
Ở Phước Chỉ thêm vài ngày, tôi theo ba tôi về thị xã. Dì Lành gửi biếu mẹ tôi mấy hũ mắm tép và một ít khoai môn. Dì lọc cọc nạng tre đưa cha con tôi ra bờ rạch. Tôi xách bọc cà na đem về chơi rải ruộng, ngồi thỏm xuống lòng xuồng. Dì Lành nước mắt giàn giụa, cố nói với theo: “Mai mốt rảnh con về chơi. Dì trông nghe Thảo.”
***
Tôi đỗ vào đại học. Mẹ tôi nói:“Con cứ đi. Mẹ còn khoẻ lắm. Ở nhà có cậu con tới lui thăm chừng, không sao đâu”. Tôi xuống thành phố, lòng không mấy yên. Một hôm, nhà điện xuống: “Có việc cần. Về gấp”. Không kịp phép tắc gì, tôi lao ra bến xe.
Ào vô nhà, tôi gần như nghẹn thở vì mừng khi thấy mẹ tôi ngồi trên bộ ván. Ơn trời, mẹ vẫn yên lành! Nhìn tôi một lúc, mẹ tôi buồn rầu báo tin: “Dì Lành sắp chết”. Tôi hơi sững người. Một chút xao xuyến thoáng gợn lên trong lòng.
Đã lâu lắm, gần một chục năm ròng, tôi không gặp lại dì Lành. Gần chục năm, tôi chưa một lần trở lại Phước Chỉ. Dì Lành năm lần bảy lượt nhắn gọi, tôi chẳng hề để tâm. Ba tôi, mỗi bận quẩy túi rời nhà, ông lại cố hỏi tôi thêm lần chót: “Thảo không về dì Lành chơi à con?”. Thấy tôi lắc đầu quầy quậy, ông thở dài quay đi. Cái làng quê sông nước nghèo nàn
44

hiu quạnh ấy không đủ sức lôi cuốn tôi lần thứ hai. Những chú tép nhảy lao xao trong chiếc rá tre cũ kĩ, những đứa trẻ đen cháy trần truồng bên sông, những trái cà na đắng nghét và người đàn bà tật nguyền, xanh xao chỉ còn thấp thoáng trong kí ức xa xôi mờ nhạt. Bao năm qua, lâu lâu dì Lành lại gửi lên cho tôi vài hũ cà na muối. Những trái cà na muối ngả màu vàng vàng ăn nghe mằn mặn, chua chua, ngọt ngọt khá hấp dẫn. Thứ quà đồng quê là lạ ấy khiến cho lũ bạn cùng lứa tôi vô cùng thú vị. Tôi hào phóng chiêu đãi chúng trong niềm hãnh diện của kẻ có trong tay thứ vật quý không ai có được. Đó là tất cả những gì còn lại rõ nét nhất trong tôi về một vùng quê xa thẳm.
Mẹ tôi nhìn tôi, nói rõ ràng từng tiếng một: “Con thu xếp về dưới ấy ngay, kẻo không còn kịp”. Trước ánh mắt ngơ ngác của tôi, bà quay đi nói như người sắp hụt hơi: “Cũng đã đến lúc con cần phải biết hết mọi chuyện”.
*** Tôi về đến nơi, tất cả đã muộn màng.
Ba tôi cắm thêm mấy nén nhang trước phần mộ mới đắp nằm trên một gò cao. Từ đây, nhìn hút ra xa kia vẫn có thể thấy được mặt sông loang loáng nắng thấp thoáng sau hàng cây rậm ven bờ. Ba tôi cúi mặt, hai tay thu vào lòng. Ông già đi cả chục tuổi... “Hồi đó khi ba được điều về công tác bí mật ở vùng này thì bà ngoại con đang sống cảnh mẹ goá con côi. Ba ẩn náu nhà ngoại non sáu tháng thì bị lộ, do bọn chiêu hồi chỉ điểm. Đêm ấy, ba vừa từ ngoài lọt vào thì bọn lính ập tới. Không còn con đường nào khác, ba tông vách lá bay ra ngoài. Bà ngoại với má con liều chết xông vào, giằng kéo chúng để cản đầu súng. Ba lao xuống sông thoát được nhưng bà ngoại bị chúng bắn chết tại chỗ. Má con thì bị lôi về đồn, bị tra tấn đến liệt cả hai chân. Năm đó má con mới vừa mười bảy...”
Mấy làn khói mong manh, run rẩy vờn lên quanh bia mộ. Không có một tấm ảnh nào lưu lại để tôi có thể hình dung cô gái tên Lành mười bảy tuổi năm xưa – ngây thơ và quyết liệt. Ba tôi đốt thêm một nén nhang trao cho tôi rồi vòng tay sau gối mắt dõi ra sông lặng lẽ... Không biết trong hơn bốn mươi lăm năm qua, đã bao lần người cán bộ binh vận trẻ trai ngày nào từng ngồi như thế, một mình với những hồi ức âm thầm và day dứt?
... Năm 1965, khi bọn lính nguỵ ở đồn Rạch Tràm rút chạy, người cán bộ binh vận có dịp quay lại Phước Chỉ. Anh tìm Lành, cô bé của sáu năm về trước. Chân Lành sau những trận đòn thù hồi ấy không còn bình thường nữa. Lâu lâu cô vẫn bị những cơn đau nhức hành hạ. Mặc dù vậy, Lành vẫn nhất quyết tham gia công tác bí mật. Lúc chia tay cô gái côi cút, anh cán bộ trẻ ngậm ngùi tặng cô chiếc khăn rằn làm kỉ niệm. Anh không ngờ rằng món quà đơn giản ấy đã để lại đằng sau nó cả quãng đời thanh xuân tươi trẻ của Lành.
45

Năm sau từ vùng địch, anh về quê ở Đôn Thuận, nơi có bà má nuôi và cô em kết nghĩa đang cưu mang đứa con trai mồ côi của anh như đã từng cưu mang nó suốt tám năm qua, kể từ khi người vợ trẻ của anh ngã xuống trong một trận đánh quyết liệt ở Bời Lời. Gặp lại con, anh mừng thấy nó khoẻ mạnh khôi ngô. Nhìn thằng bé quấn quít bên bà nội nuôi và âu yếm gọi cô gái bằng mẹ, anh hiểu ra rằng cuộc đời của nó và cả của anh nữa, từ nay không thể tách rời cái tổ ấm nhỏ bé ấy. Đám cưới chỉ một mâm cơm cúng ông bà và vài bà con cùng xóm. Được mấy ngày thôi, anh lại đi.
Năm 1972, khi phong trào diệt ác phá kìm ở Phước Chỉ lên cao, anh được điều về lần nữa. Anh gặp lại Lành, bàng hoàng hiểu ra từng ấy năm ròng, cô chờ đợi... Hay tin anh đã có vợ, cô gái nay đã luống tuổi – lặng người đi. Rồi cô xót xa nói với anh: tuổi xuân của cô đã qua, chẳng còn gì để mà chờ nữa. Giờ cô chỉ mong có một đứa con. Anh đã khóc khi ôm cô vào lòng.
Nhưng đứa con của niềm mong đợi cũng không ở lâu được với Lành. Nó lên một tuổi rưỡi thì Lành bị thương nặng trong một trận công đồn. Cô bị địch bắt. Đứa bé được tìm cách đưa đến ba nó. Rồi đưa về Đôn Thuận. Người vợ hiền dịu của anh cán bộ binh vận suốt bao năm đằng đẵng chờ chồng chua xót nhận nuôi thêm một đứa con không phải máu thịt của mình.
Ba tôi ngừng kể. Ông thoáng nhìn tôi, vẻ bối rối e ngại. Tôi cúi mặt không rõ mình đau xót cho ai. Cho chính tôi – đứa con gái hai mươi tuổi đầu mới rõ cội nguồn. Cho anh Hai tôi – mãi đến ngày nằm xuống cũng không hề biết người dì chết trẻ vẫn thờ trong nhà mới chính là người đã rứt ruột đẻ ra anh? Hay cho cả hai người mẹ cả đời mất mát của tôi?
Ba tôi nói như van xin: “Thảo ơi! Suốt đời ba cứ ăn năn. Ba đã làm cho cả hai người đàn bà yêu thương ba đều khổ. Mẹ con trên ấy là người mẹ tốt nhất trên đời. Ba yêu quý và biết ơn mẹ con. Nhưng má Lành con cũng là người đáng thương, đáng trọng. Bao nhiêu năm ba về đây cũng vì muốn đỡ đần bù đắp phần nào cho người đã rứt ruột đẻ ra con. Bà ấy chẳng còn ai bên cạnh. Bấy lâu ba mẹ giấu kín mọi chuyện vì sợ các con khó đón nhận sự thật. Má Lành cũng không muốn làm xáo trộn cuộc sống của con. Bà ấy tự biết mình không thể lo cho con được như mẹ con và cũng không sống được bao lâu...”.
Tôi nắm bàn tay xương xẩu của ba tôi, lắng nghe từng nhịp run rẩy của nỗi dằn vặt suốt những tháng năm dài dồn nén lại. Ba tôi đã già rồi!
***
Tôi ở lại Phước Chỉ hơn một tuần rồi trở về thị xã. Mẹ tôi chắc đang đứng ngồi không yên. Ba tôi đòi đưa tôi ra tận ngoài bến đò nhưng tôi không chịu. Ông đành đứng trên bờ rạch nhìn theo, dặn với: “Nói với mẹ vài hôm nữa ba về”. Xuồng rời khỏi ngã ba sông. Tôi còn thấy cái dáng khòm khòm nhẫn nại thấp thoáng sau vòm lá.
46

Khách trên xuồng khá đông, phần lớn là người đi chợ Trảng. Hình như ai cũng quen nhau. Tiếng cười nói râm ran, ồn ã. Thỉnh thoảng có một vài chiếc ghe đi ngược chiều. Tiếng kêu gọi í ới nổi lên nhộn nhịp. Xuồng lướt mỗi lúc một nhanh. Hàng cây hai bên bờ nối nhau chạy lùi lại phía sau. Những cây cà na, chắc không phải mùa nên không thấy trái. Nắng sớm trong veo, óng ánh trên mặt nước không ngừng chao động.
Ngồi co gối, ôm cái túi xách nhỏ trong đó có lọ cà na muối vào lòng, lắng nghe tiếng gió vun vút bên tai, tôi khép mắt lại,... “Năm nào đến mùa cà na rộ, má con cũng muối sẵn để dành. Đợi hoài không thấy con về, má con cứ bắt ba phải mang về trển cho được...”. Tôi thấy ba tôi quay mặt giấu đi một giọt nước mắt vừa ứa ra chưa kịp rơi xuống. Tôi lại thấy những trái cà na xanh đầy nhựa đắng đắng, chua chua và con bé con mười hai tuổi, tay cầm cây sào trúc thẩn thơ hết cây này sang cây khác,... Theo sau là tiếng nạng tre lọc cọc cùng ánh mắt âu yếm, dịu dàng,... “Cà na xanh hơi đắng nhưng muối kĩ với đường ăn cũng được lắm con à! Để khi nào dì khoẻ khoẻ...”. Tất cả đều đã xa xăm... Úp mặt vào tay mình, tôi khóc.
(In trong Tây Ninh – Những chặng đường vàng son, NXB Văn hoá Nghệ thuật tỉnh Tây Ninh, 1995, trang 5 – 9)

Question

CÀ NA ĐẮNG
Năm tôi lên tám thì anh Hai tôi hi sinh. Ngày nhận tin báo tử, mẹ tôi vật vã đến lịm người. Ba tôi lúc nào cũng kế bên cạnh, ông van nài: “Thôi mẹ nó! Phải sao chịu vậy. Âu cũng là...” Lâu lâu ông quay mặt đi, lén chùi nước mắt...
Mấy tuần liền, nhà buồn như nấm mộ. Đi học về, tôi lủi thủi ăn cơm một mình, rồi chui vào xó nhà buồn thỉu buồn thiu. Ba tôi kịp lấy đâu ra tấm hình của anh Hai tôi đặt trên cái bàn nhỏ phủ khăn trắng cạnh bàn thờ dì tôi. Từ nay, nhà có hai liệt sĩ – đều chết trẻ. Dì tôi lúc hi sinh nghe nói cũng chỉ quá hai mươi.
Luôn một tháng, ba tôi không về Phước Chỉ. Ông tự tay lo cơm nước cho mẹ tôi. Việc này trước kia, mỗi lần mẹ tôi bệnh, ông vẫn hay làm kể cả khi còn là một cán bộ đương chức. Đáp lại sự vỗ về của ba tôi, mẹ tôi chỉ khóc hoặc ngồi thờ thẫn.
Một đêm đang ngủ tỉnh dậy, nghe khát nước nhưng tôi không dám gọi mẹ, đành rón rén rời giường mò ra phòng ngoài. Tôi giật thót người khi nhác thấy một bóng đen trước bàn thờ anh Hai tôi. Trong ánh sáng mù mờ của ngọn đèn dầu nhỏ và mấy nén nhang lập loè, tôi định thần nhìn kĩ. Hoá ra là ba tôi. Ông lầm thầm khấn vái gì lâu lắm rồi đứng im lìm, tay vịn mép bàn thờ đầu cúi gục. Hôm sau, tôi thì thầm với mẹ: “Mẹ ơi! Ba cũng thương anh Hai dữ lắm hả mẹ?”. Mẹ tôi hơi sửng sốt. Bà nhìn tôi hồi lâu: “Sao con hỏi vậy?”. Im lặng một lúc, bà thở dài: “Con ruột sao không
thương? Rất đỗi là...”. Thấy mẹ tỏ vẻ không muốn tiếp
tục câu chuyện, tôi đành im dù lòng đầy thắc mắc. [1]
Rồi mẹ cũng nguôi, thôi không vật vã nữa. Sáng hôm
ấy, bà dậy sớm lặng lẽ chuẩn bị các thứ cho ba tôi về Phước Chỉ. Vài kí đường, ít hộp sữa rồi xà bông, thuốc cảm,... Ba tôi đeo cái túi đầy ứ lên vai ngập ngừng: “Mẹ nó ở nhà ráng giữ sức. Thông cảm cho tôi...”. Ông hấp tấp quay đi sau khi vỗ nhẹ vào đầu tôi: “Ba đi nghe Thảo”. Tôi không dạ, lòng bỗng trào lên nỗi tức giận. Trước đó, tôi cứ nghĩ ba tôi sẽ không đi đâu nữa sau cái biến cố đau buồn ấy,... Từ khi có chút trí khôn, đủ biết lưu ý những điều bất thường quanh mình, tôi đã lờ mờ cảm thấy – gia đình tôi hình như không giống nhiều gia đình khác. Ba mẹ tôi chưa từng to tiếng với nhau bao giờ. Người này luôn tìm cách làm vừa lòng người kia từ những việc nhỏ nhất. Vậy mà vẫn có gì không ổn. Ẩn náu bên trong cái hạnh phúc dịu ngọt êm đềm, có những khoảng tối mơ hồ, âm thầm và dai dẳng. Tôi không tự giải thích được điều gì, chỉ biết một cách mang
máng rằng ngoài cái gia đình nhỏ bé trong đó có tôi,
ba tôi còn có một gia đình khác – ở Phước Chỉ, với một
người đàn bà không phải mẹ tôi. [2]
***
Nhất Phượng
  [1] Chú ý tâm trạng, hành động của các thành viên trong gia đình.
 [2] Khi ba trở về Phước Chỉ, nhân vật tôi đã cảm nhận được điều gì?
  42

Mấy năm sau, ba tôi vẫn giữ thói quen mỗi tháng về nhà một lần, mỗi lần năm ba bữa. Lần nào về, ông cũng rất chăm đốt nhang cho hai bàn thờ đặt liền nhau. Bàn thờ dì không có ảnh. Có khi ba tôi lại đờ đẫn ngó bức di ảnh của anh Hai tôi cả giờ, rồi lại lầm thầm khấn vái chi đó. Những lúc ấy, tôi cứ thắc mắc, không biết ở cái cõi riêng nào đó, anh Hai tôi có nghe được lời nào không. Cũng chẳng biết vong hồn anh có về nhà được chưa khi mà hài cốt vẫn còn đâu đó tận chiến trường K. Mẹ tôi ngày càng ít nói. Bà vẫn chăm sóc ba tôi rất chu đáo, chu đáo đến từng bữa ăn, từng kí đường, hộp sữa mỗi khi ba tôi chuẩn bị rời nhà. Một hôm, mẹ tôi nói: “Thảo sửa soạn về Phước Chỉ với ba thăm dì Lành”.
Giờ thì tôi đã biết tên người đàn bà từng chung sống với ba tôi bấy lâu. Chuyện thăm nom với tôi ăn nhằm gì. Điều làm tôi – con bé suốt mười mấy năm lớn lên ở cái đất thị xã quen thuộc – cảm thấy hứng thú là được làm quen với một vùng quê lạ, được lênh đênh trên sông nước như ba tôi thường kể.
Ngồi trên chiếc xuồng máy lướt băng băng trên con rạch Vàm, tôi như bay bổng. Cảnh vật mở ra trước mắt tựa hồ trong một câu chuyện thần tiên nào. Những tàu môn nước lắt lay. Những giề lục bình nở bông tím ngắt bập bềnh theo sóng nước. Cái gì cũng đều có vẻ kì diệu với tôi. Ba tôi ngồi gần đằng mũi, tay chỉ chỏ lên bờ kể những kỉ niệm thời trai trẻ hoạt động cách mạng ở vùng này. Tôi lơ đễnh nghe, mắt chỉ chăm chăm dõi theo tiếng con chim gì ánh ỏi trên đọt cà na. Lần đầu tiên tôi biết cây cà na. Chúng mọc khá nhiều, xùm xoà theo bờ rạch, trái lít chít trên cành lá.
Nhà dì Lành nằm ở một góc ngã ba, nơi con rạch Vàm đổ hoà ra sông lớn. Ngôi nhà tranh có vẻ quạnh hiu bên cạnh cái mênh mông của trời nước. Làng xóm ở đây còn thưa thớt lắm. Nhà này cách nhà kia rất xa. Buổi trưa thật vắng vẻ yên tĩnh, ngoại trừ mấy tiếng gà xao xác gáy và tiếng mái chèo khua nước ì oạp trên sông.
 Tôi theo ba tôi bước lên bờ, ngần ngại bước vào nhà dì Lành. Trong nhà mọi thứ đều sơ sài, cũ kĩ. Một người đàn bà xanh xao đang ngồi bệt dưới đất tay bắt mấy cái nan rổ. Đó là dì Lành. Dì nhìn tôi sững sờ rồi cuống quýt chụp lấy cây nạng bên cạnh, lập cập đứng dậy kêu lên: “Trời ơi! Thảo đây hả con?” Ba tôi đỡ nhẹ lấy lưng dì, dìu đến bên chiếc chõng tre. Dì đập đập tay xuống mặt chõng, hối hả nói: “Ngồi đây! Ngồi đây đi con! Ngồi đây, cháu...”. Ngây người nhìn tôi từ đầu đến chân, dì tiếp giọng
vấp váp: “Trời ơi! Con mau lớn quá. Hồi mới giải phóng dì có
lên Tây Ninh thăm con. Lúc đó con còn chưa biết nói. Mới đó
mà hơn chục năm...” [3]
Gần như suốt cả ngày, dì Lành quấn lấy tôi. Nhưng cái chân teo tóp bất thường và cây nạng tre của dì cứ làm tôi rờn rợn. Tôi hay kiếm cớ chuồn khỏi nhà theo ba tôi đi xúc tép hoặc đi xúc cá con. Ba tôi xúc thiệt giỏi. Chẳng mấy chốc, cái rá to đầy nhóc lũ tép mòng. Chúng nhảy rào rào chen chúc với đám rô non, bù niễng. Buổi chiều, khi ba tôi quẩy đôi thùng ra bờ rạch, tôi lẽo đẽo theo sau. Trong lúc ông lúi húi bên cây cầu ván, tôi đứng trên
 [3] Chú ý lời nói, hành động của dì Lành khi gặp nhân vật “tôi”.
  43

bờ tò mò nhìn mấy đứa trẻ trạc tuổi đang hụp lặn dưới nước. Chúng ném những trái cà na vào nhau, vừa la hét vừa cười đùa rầm rĩ. Những tấm lưng trần đen nhẻm bóng lên dưới nắng chiều trông cứ như được trát một lớp bùn mịn. Tắm chán, chúng tồng ngồng kéo nhau lên bờ mặc quần áo. Xong, chạy đến moi từ một bụi rậm mấy cái giàn thun cất giấu tự lúc nào chẳng biết. Rồi mặc cho đầu cổ tai lòng ròng những nước, chúng đi dọc theo bờ rạch, vừa đi vừa nghiêng ngó theo tiếng chim trên cành cao.
Trưa hôm sau, ba tôi đi lấy thuốc cho dì Lành. Dì Lành nói dì uống thuốc nam đã ba bốn năm nay, chẳng biết phải uống đến bao giờ mới thôi. Tôi lại trốn ra hè nhà, thơ thẩn bên những cây cà na. Không rõ chúng được dì Lành trồng hay tự mọc? Chắc đang mùa nên trái nhiều lắm. Tôi lượm cành củi khô với người lên quất. “Lấy sào mà thọc mới được con à!”. Dì Lành đứng ở chái bếp nói vọng ra, rồi lọc cọc nạng tre bước đến bên vách nhà, rút cây sào trúc dài đầu có móc kẽm đưa cho tôi. Tôi mải mê lần hết cây này qua cây khác. Dì Lành tay cầm bọc ni lông khập khểnh chống nạng theo sau, kiên nhẫn lượm từng trái một. Khi cái bọc căng phồng, tôi cũng mỏi nhừ cổ. Dì Lành ngồi bệt xuống đất, tay lần bóp ống chân, vừa cười vừa thở gấp: “Để dì lấy muối ớt cho con chấm ăn mới ngon”. Nhưng tôi chỉ thích thọc chơi chứ không thấy khoái khẩu cái thứ này. Những trái cà na xanh xanh, mũm mĩm, nhìn thì thấy hay hay, ngồ ngộ nhưng cắn vào nghe chát xít, lại đắng và chua. Thấy tôi lè ra, nhăn mặt, dì Lành cười: “Mai mốt khoẻ khoẻ, dì làm cà nà muối cam thảo gởi lên cho mẹ với Thảo ăn ngon hơn”.
Ở Phước Chỉ thêm vài ngày, tôi theo ba tôi về thị xã. Dì Lành gửi biếu mẹ tôi mấy hũ mắm tép và một ít khoai môn. Dì lọc cọc nạng tre đưa cha con tôi ra bờ rạch. Tôi xách bọc cà na đem về chơi rải ruộng, ngồi thỏm xuống lòng xuồng. Dì Lành nước mắt giàn giụa, cố nói với theo: “Mai mốt rảnh con về chơi. Dì trông nghe Thảo.”
***
Tôi đỗ vào đại học. Mẹ tôi nói:“Con cứ đi. Mẹ còn khoẻ lắm. Ở nhà có cậu con tới lui thăm chừng, không sao đâu”. Tôi xuống thành phố, lòng không mấy yên. Một hôm, nhà điện xuống: “Có việc cần. Về gấp”. Không kịp phép tắc gì, tôi lao ra bến xe.
Ào vô nhà, tôi gần như nghẹn thở vì mừng khi thấy mẹ tôi ngồi trên bộ ván. Ơn trời, mẹ vẫn yên lành! Nhìn tôi một lúc, mẹ tôi buồn rầu báo tin: “Dì Lành sắp chết”. Tôi hơi sững người. Một chút xao xuyến thoáng gợn lên trong lòng.
Đã lâu lắm, gần một chục năm ròng, tôi không gặp lại dì Lành. Gần chục năm, tôi chưa một lần trở lại Phước Chỉ. Dì Lành năm lần bảy lượt nhắn gọi, tôi chẳng hề để tâm. Ba tôi, mỗi bận quẩy túi rời nhà, ông lại cố hỏi tôi thêm lần chót: “Thảo không về dì Lành chơi à con?”. Thấy tôi lắc đầu quầy quậy, ông thở dài quay đi. Cái làng quê sông nước nghèo nàn
   44

hiu quạnh ấy không đủ sức lôi cuốn tôi lần thứ hai. Những chú tép nhảy lao xao trong chiếc rá tre cũ kĩ, những đứa trẻ đen cháy trần truồng bên sông, những trái cà na đắng nghét và người đàn bà tật nguyền, xanh xao chỉ còn thấp thoáng trong kí ức xa xôi mờ nhạt. Bao năm qua, lâu lâu dì Lành lại gửi lên cho tôi vài hũ cà na muối. Những trái cà na muối ngả màu vàng vàng ăn nghe mằn mặn, chua chua, ngọt ngọt khá hấp dẫn. Thứ quà đồng quê là lạ ấy khiến cho lũ bạn cùng lứa tôi vô cùng thú vị. Tôi hào phóng chiêu đãi chúng trong niềm hãnh diện của kẻ có trong tay thứ vật quý không ai có được. Đó là tất cả những gì còn lại rõ nét nhất trong tôi về một vùng quê xa thẳm.
Mẹ tôi nhìn tôi, nói rõ ràng từng tiếng một: “Con thu xếp về dưới ấy ngay, kẻo không còn kịp”. Trước ánh mắt ngơ ngác của tôi, bà quay đi nói như người sắp hụt hơi: “Cũng đã đến lúc con cần phải biết hết mọi chuyện”.
*** Tôi về đến nơi, tất cả đã muộn màng.
Ba tôi cắm thêm mấy nén nhang trước phần mộ mới đắp nằm trên một gò cao. Từ đây, nhìn hút ra xa kia vẫn có thể thấy được mặt sông loang loáng nắng thấp thoáng sau hàng cây rậm ven bờ. Ba tôi cúi mặt, hai tay thu vào lòng. Ông già đi cả chục tuổi... “Hồi đó khi ba được điều về công tác bí mật ở vùng này thì bà ngoại con đang sống cảnh mẹ goá con côi. Ba ẩn náu nhà ngoại non sáu tháng thì bị lộ, do bọn chiêu hồi chỉ điểm. Đêm ấy, ba vừa từ ngoài lọt vào thì bọn lính ập tới. Không còn con đường nào khác, ba tông vách lá bay ra ngoài. Bà ngoại với má con liều chết xông vào, giằng kéo chúng để cản đầu súng. Ba lao xuống sông thoát được nhưng bà ngoại bị chúng bắn chết tại chỗ. Má con thì bị lôi về đồn, bị tra tấn đến liệt cả hai chân. Năm đó má con mới vừa mười bảy...”
Mấy làn khói mong manh, run rẩy vờn lên quanh bia mộ. Không có một tấm ảnh nào lưu lại để tôi có thể hình dung cô gái tên Lành mười bảy tuổi năm xưa – ngây thơ và quyết liệt. Ba tôi đốt thêm một nén nhang trao cho tôi rồi vòng tay sau gối mắt dõi ra sông lặng lẽ... Không biết trong hơn bốn mươi lăm năm qua, đã bao lần người cán bộ binh vận trẻ trai ngày nào từng ngồi như thế, một mình với những hồi ức âm thầm và day dứt?
... Năm 1965, khi bọn lính nguỵ ở đồn Rạch Tràm rút chạy, người cán bộ binh vận có dịp quay lại Phước Chỉ. Anh tìm Lành, cô bé của sáu năm về trước. Chân Lành sau những trận đòn thù hồi ấy không còn bình thường nữa. Lâu lâu cô vẫn bị những cơn đau nhức hành hạ. Mặc dù vậy, Lành vẫn nhất quyết tham gia công tác bí mật. Lúc chia tay cô gái côi cút, anh cán bộ trẻ ngậm ngùi tặng cô chiếc khăn rằn làm kỉ niệm. Anh không ngờ rằng món quà đơn giản ấy đã để lại đằng sau nó cả quãng đời thanh xuân tươi trẻ của Lành.
   45

Năm sau từ vùng địch, anh về quê ở Đôn Thuận, nơi có bà má nuôi và cô em kết nghĩa đang cưu mang đứa con trai mồ côi của anh như đã từng cưu mang nó suốt tám năm qua, kể từ khi người vợ trẻ của anh ngã xuống trong một trận đánh quyết liệt ở Bời Lời. Gặp lại con, anh mừng thấy nó khoẻ mạnh khôi ngô. Nhìn thằng bé quấn quít bên bà nội nuôi và âu yếm gọi cô gái bằng mẹ, anh hiểu ra rằng cuộc đời của nó và cả của anh nữa, từ nay không thể tách rời cái tổ ấm nhỏ bé ấy. Đám cưới chỉ một mâm cơm cúng ông bà và vài bà con cùng xóm. Được mấy ngày thôi, anh lại đi.
Năm 1972, khi phong trào diệt ác phá kìm ở Phước Chỉ lên cao, anh được điều về lần nữa. Anh gặp lại Lành, bàng hoàng hiểu ra từng ấy năm ròng, cô chờ đợi... Hay tin anh đã có vợ, cô gái nay đã luống tuổi – lặng người đi. Rồi cô xót xa nói với anh: tuổi xuân của cô đã qua, chẳng còn gì để mà chờ nữa. Giờ cô chỉ mong có một đứa con. Anh đã khóc khi ôm cô vào lòng.
Nhưng đứa con của niềm mong đợi cũng không ở lâu được với Lành. Nó lên một tuổi rưỡi thì Lành bị thương nặng trong một trận công đồn. Cô bị địch bắt. Đứa bé được tìm cách đưa đến ba nó. Rồi đưa về Đôn Thuận. Người vợ hiền dịu của anh cán bộ binh vận suốt bao năm đằng đẵng chờ chồng chua xót nhận nuôi thêm một đứa con không phải máu thịt của mình.
Ba tôi ngừng kể. Ông thoáng nhìn tôi, vẻ bối rối e ngại. Tôi cúi mặt không rõ mình đau xót cho ai. Cho chính tôi – đứa con gái hai mươi tuổi đầu mới rõ cội nguồn. Cho anh Hai tôi – mãi đến ngày nằm xuống cũng không hề biết người dì chết trẻ vẫn thờ trong nhà mới chính là người đã rứt ruột đẻ ra anh? Hay cho cả hai người mẹ cả đời mất mát của tôi?
Ba tôi nói như van xin: “Thảo ơi! Suốt đời ba cứ ăn năn. Ba đã làm cho cả hai người đàn bà yêu thương ba đều khổ. Mẹ con trên ấy là người mẹ tốt nhất trên đời. Ba yêu quý và biết ơn mẹ con. Nhưng má Lành con cũng là người đáng thương, đáng trọng. Bao nhiêu năm ba về đây cũng vì muốn đỡ đần bù đắp phần nào cho người đã rứt ruột đẻ ra con. Bà ấy chẳng còn ai bên cạnh. Bấy lâu ba mẹ giấu kín mọi chuyện vì sợ các con khó đón nhận sự thật. Má Lành cũng không muốn làm xáo trộn cuộc sống của con. Bà ấy tự biết mình không thể lo cho con được như mẹ con và cũng không sống được bao lâu...”.
Tôi nắm bàn tay xương xẩu của ba tôi, lắng nghe từng nhịp run rẩy của nỗi dằn vặt suốt những tháng năm dài dồn nén lại. Ba tôi đã già rồi!
***
Tôi ở lại Phước Chỉ hơn một tuần rồi trở về thị xã. Mẹ tôi chắc đang đứng ngồi không yên. Ba tôi đòi đưa tôi ra tận ngoài bến đò nhưng tôi không chịu. Ông đành đứng trên bờ rạch nhìn theo, dặn với: “Nói với mẹ vài hôm nữa ba về”. Xuồng rời khỏi ngã ba sông. Tôi còn thấy cái dáng khòm khòm nhẫn nại thấp thoáng sau vòm lá.
46
   
Khách trên xuồng khá đông, phần lớn là người đi chợ Trảng. Hình như ai cũng quen nhau. Tiếng cười nói râm ran, ồn ã. Thỉnh thoảng có một vài chiếc ghe đi ngược chiều. Tiếng kêu gọi í ới nổi lên nhộn nhịp. Xuồng lướt mỗi lúc một nhanh. Hàng cây hai bên bờ nối nhau chạy lùi lại phía sau. Những cây cà na, chắc không phải mùa nên không thấy trái. Nắng sớm trong veo, óng ánh trên mặt nước không ngừng chao động.
Ngồi co gối, ôm cái túi xách nhỏ trong đó có lọ cà na muối vào lòng, lắng nghe tiếng gió vun vút bên tai, tôi khép mắt lại,... “Năm nào đến mùa cà na rộ, má con cũng muối sẵn để dành. Đợi hoài không thấy con về, má con cứ bắt ba phải mang về trển cho được...”. Tôi thấy ba tôi quay mặt giấu đi một giọt nước mắt vừa ứa ra chưa kịp rơi xuống. Tôi lại thấy những trái cà na xanh đầy nhựa đắng đắng, chua chua và con bé con mười hai tuổi, tay cầm cây sào trúc thẩn thơ hết cây này sang cây khác,... Theo sau là tiếng nạng tre lọc cọc cùng ánh mắt âu yếm, dịu dàng,... “Cà na xanh hơi đắng nhưng muối kĩ với đường ăn cũng được lắm con à! Để khi nào dì khoẻ khoẻ...”. Tất cả đều đã xa xăm... Úp mặt vào tay mình, tôi khóc.
(In trong Tây Ninh – Những chặng đường vàng son, NXB Văn hoá Nghệ thuật tỉnh Tây Ninh, 1995, trang 5 – 9)

Accepted Answer

Câu chuyện mà bạn chia sẻ là một tác phẩm văn học sâu sắc, thể hiện nỗi đau và sự mất mát trong cuộc sống của những nhân vật. Qua những dòng chữ, ta cảm nhận được tâm trạng của nhân vật "tôi" và những người xung quanh, đặc biệt là ba và mẹ của cô.

### Tâm trạng và hành động của các thành viên trong gia đình

1. Mẹ: Sau khi nhận tin anh hai hi sinh, mẹ rơi vào trạng thái vật vã, đau khổ. Bà không chỉ mất đi một người con mà còn phải đối mặt với nỗi cô đơn và sự trống vắng trong gia đình. Mặc dù sau đó bà dần nguôi ngoai, nhưng nỗi buồn vẫn hiện hữu trong cách bà chăm sóc ba và những hành động hàng ngày.

2. Ba: Ông là người trụ cột trong gia đình, luôn cố gắng an ủi mẹ và giữ gìn sự ổn định cho gia đình. Tuy nhiên, ông cũng không thể giấu được nỗi đau và sự dằn vặt trong lòng. Hình ảnh ông lén chùi nước mắt hay đứng khấn bên bàn thờ cho thấy ông đang phải gánh chịu nỗi buồn sâu sắc.

3. Nhân vật "tôi": Là một đứa trẻ, "tôi" không thể hiểu hết những gì đang diễn ra xung quanh. Cô cảm nhận được sự khác biệt trong gia đình mình và những khoảng tối mà ba mẹ đang che giấu. Sự tò mò và những câu hỏi của cô về tình cảm của ba dành cho anh hai cho thấy sự nhạy cảm và sự khao khát hiểu biết về nguồn cội của bản thân.

### Cảm nhận của nhân vật "tôi" khi ba trở về Phước Chỉ

Khi ba trở về Phước Chỉ, nhân vật "tôi" cảm nhận được sự khác biệt giữa hai gia đình. Cô nhận ra rằng ba mình có một cuộc sống khác bên ngoài gia đình nhỏ bé của họ. Những cảm xúc lẫn lộn giữa niềm vui khi được khám phá vùng quê mới và nỗi buồn khi thấy dì Lành, người phụ nữ đã sống bên ba mình, tạo nên một bức tranh phức tạp về tình cảm gia đình.

Những trải nghiệm ở Phước Chỉ đã giúp "tôi" nhận ra rằng cuộc sống không chỉ có niềm vui mà còn đầy rẫy những nỗi đau và sự mất mát. Cô cũng bắt đầu hiểu rằng ba mình đã sống một cuộc đời đầy dằn vặt và hy sinh, không chỉ cho gia đình mà còn cho những người đã mất.

### Kết luận

Tác phẩm không chỉ đơn thuần là câu chuyện về một gia đình mà còn là một bức tranh sâu sắc về tình yêu, sự hy sinh và nỗi đau trong cuộc sống. Qua đó, người đọc có thể cảm nhận được sự phức tạp của tình cảm gia đình và những mối quan hệ giữa các thế hệ. Những hình ảnh như trái cà na đắng, bàn thờ, và những kỷ niệm về dì Lành đã tạo nên một không gian đầy cảm xúc, khiến người đọc không thể quên.

CÀ NA ĐẮNG Năm tôi lên tám thì anh Hai tôi hi sinh. Ngày nhận tin báo tử, mẹ tôi vật vã đến lịm người. Ba tôi lúc nào cũng kế bên cạnh, ông van nài: “Thôi mẹ nó! Phải sao chịu vậy. Âu cũng là...” Lâu l...