Truyền thuyết “Sự tích Hồ Ba Bể” gắn liền với phong tục tập quán của đồng bào dân tộc Tày - Nùng ở tỉnh Bắc Kạn, lưu truyền câu chuyện về người đàn bà nghèo khổ tên là Bát Nhan. Cảm động trước tấm lòng nhân hậu của người đàn bà kia, trời đã sai Thái tử xuống đầu thai làm con. Lớn lên, chàng trai khôi ngô tuấn tú, văn võ song toàn, được bà con bầu làm trưởng. Trong vùng có bọn cường hào ác bá luôn tìm cách nhũng nhiễu dân lành. Trưởng Bát Nhan đã kiên quyết ngăn chặn mọi âm mưu đen tối của chúng. Tức giận, chúng kéo đến phá nhà, đuổi hai mẹ con trưởng Bát Nhan ra khỏi làng. Mẹ con ông phải vào rừng sâu, đến một nơi rất xa sinh sống. Ít lâu sau, trong vùng xuất hiện một bà lão ăn mày. Bà cụ ốm yếu, quần áo rách rưới, hôi hám. Không ai dám lại gần bà. Bọn nhà giàu đã thuê người đưa bà cụ lang thang khắp nơi, không cho bà vào làng bản. Một hôm, bà cụ đói quá, ngã gục bên tảng đá. Đúng lúc đó, hai mẹ con trưởng Bát Nhan đi qua. Họ mời bà cụ về nhà, săn sóc thuốc men, khiến bà cụ khỏe dần rồi bình phục. Thấy đôi vòng bạc của mình đã bị mất, người con gái của trưởng Bát Nhan dò hỏi mãi, bà cụ cười bảo: “Nhà ta nghèo, chỉ có đôi vòng này, mẹ đeo để làm duyên, còn con thì chờ lúc khá giả mới nên trang sức”. Cô gái nài nỉ xin, bà cụ vui vẻ tháo ra đưa cho. Từ đấy, cô gái cứ bồn chồn không yên.
Một đêm, cô thấy một bà lão tóc bạc phơ, chống gậy đến nói: “Bà là tiên, thấy hai mẹ con ngươi nhân hậu nên độ trì. Ta cho ngươi biết: Sắp có trận hồng thủy lớn, ngươi hãy nhanh chóng báo cho dân làng. Mọi người sẽ được cứu thoát nếu kịp làm theo lời ngươi dặn”. Nói xong, bà tiên biến mất. Sáng hôm sau, cô đánh thức mẹ dậy kể lại giấc mộng. Trưởng Bát Nhan vội vã trở về làng, hối hả báo tin với dân làng: “Trời sắp phạt làng ta, cần chuẩn bị ngay để tránh tai họa”. Dân làng không tin lời anh ta, còn nhạo báng và đuổi anh ta đi. Đêm ấy, trời bỗng nổi cơn giông tố, mưa gió ầm ầm. Nước tràn ngập cả làng. Chỉ có ngôi nhà nhỏ của hai mẹ con trưởng Bát Nhan vẫn khô ráo. Dân làng kêu khóc thảm thiết, biết là trời phạt vì họ không nghe lời báo trước. Họ ngước nhìn ngôi nhà an toàn của hai mẹ con trưởng Bát Nhan, nước mắt chảy dài, miệng lâm râm khấn vái cầu cứu. Biết là cơ hội đến, trưởng Bát Nhan đứng trên nhà vẫy tay ra hiệu cho dân làng chạy đến. Anh ta hô to: “Hãy cầm lấy tay ta, ta sẽ kéo các ngươi lên”. Cả làng kéo nhau lên hết, ngôi nhà vẫn vững chắc. Nước dâng lên bao nhiêu, nhà càng nhô lên cao bấy nhiêu. Khi nước rút, mặt đất nứt toác, tất cả ngôi làng chìm xuống, chỉ còn sót lại một cái ao lớn, đó là Hồ Ba Bể. Còn ngôi nhà của hai mẹ con trưởng Bát Nhan trở thành hòn đảo nhỏ giữa hồ, nay được gọi là gò Bà Goá.
Truyền thuyết “Sự tích Hồ Ba Bể” thể hiện rõ nét những đặc trưng trong đời sống của đồng bào dân tộc Tày – Nùng ở tỉnh Bắc Kạn. Đó là lối sống hiền hòa, chan hòa với thiên nhiên; là thái độ tôn kính, biết ơn Trời Phật; là đạo lý “Thương người như thể thương thân”, sẵn sàng cưu mang, đùm bọc những kẻ bất hạnh hơn mình… Câu chuyện cũng giải thích nguồn gốc tên gọi Hồ Ba Bể và ý nghĩa tâm linh của danh thắng này.