Nguyễn Đình Chiểu là nhà thơ, nhà văn, thầy thuốc, thầy giáo nổi tiếng đất Nam Bộ. Tên tuổi của ông gắn liền với "Truyện lục Vân Tiên". Tác phẩm đại diện cho tiếng nói, quan niệm về đạo lý không chỉ của riêng nhà thơ mà đó còn là tiếng nói của cả dân tộc. Đoạn trích "Lục Vân Tiên cứu Kiều Nguyệt Nga" là đoạn trích hay, tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật và tư tưởng đạo lý của tác giả.
Đoạn trích là câu chuyện về người anh hùng hào hiệp Lục Vân Tiên. Trên đường đi thi, gặp bọn cướp Phong Lai hoành hành, chàng đã một mình đánh tan bọn cướp, cứu lấy dân lành, cứu người bị hại là Kiều Nguyệt Nga.
Trước hết, nhân vật Lục Vân Tiên hiện lên là một người anh hùng quả cảm, gan dạ, dũng cảm, thấy việc bất bình chẳng tha. Đang trên đường đi thi, chuẩn bị bước vào cửa ải nhưng bắt gặp bọn cướp Phong Lai đang tác quái, Lục Vân Tiên đã quyết ra tay cứu giúp:
"Vân Tiên ghé lại bên đàngBẻ cây làm gậy nhằm làng xông vôKêu rằng: bớ đảng hung đồChớ quen làm thói hồ đồ hại dân"
Chàng đã nhanh chóng bẻ cây làm gậy thay cho cung kiếm để chiến đấu với kẻ thù. Hành động của chàng thật mau lẹ, dứt khoát như chao qua lật lại chỉ trong chớp mắt. Không ngại khó khăn, gian khổ, Lục Vân Tiên một mình xông vào đánh cướp với một tâm thế chủ động, hiên ngang. Trong lúc quân cướp đông đảo, gươm giáo sáng ngời, Vân Tiên chỉ có một vũ khí duy nhất là cây gậy thô sơ, vậy mà chàng đánh tới tấp, đánh mọi phía, đánh tan lũ cướp.
"Lâu la bốn phía vỡ tanĐều quăng gươm giáo tìm đàng chạy ngayPhong Lai trở chẳng kịp tayBị Tiên một gậy thác rày thân vong"
Lời thơ ngắn gọn, tốc độ nhanh, nhịp điệu gấp gáp, ngôn ngữ bình dị, giản dị như lời ăn tiếng nói hàng ngày: "bẻ cây", "làm gậy", "nhằm làng xông vô", "kêu ràng", "bớ đảng hung đồ"... đã góp phần khắc hoạ hình ảnh một chàng trai nông dân quả cảm, nhanh nhẹn, can trường, dám xả thân vì nghĩa. Hình ảnh Lục Vân Tiên lúc này giống như chàng Thạch Sanh trượng nghĩa đương đầu với lũ cướp đen. Nhưng cuộc chiến của Vân Tiên không hề đơn độc bởi bên cạnh chàng còn có dân lành:
"Dẹp rồi lũ kiến chòm ongHỏi ai than khóc ở trong xe này"
Giữa đường xảy ra chuyện, không ai là không quan tâm, không ai thờ ơ. Dân chúng quanh vùng kéo đến, họ vừa xót xa thương tiếc, vừa lo lắng sợ hãi. Thật may mắn, nguy hiểm đã qua, ân nhân của họ chính là Lục Vân Tiên. Lời hỏi thăm của chàng thật chân tình, ấm áp tình người. Qua đó ta còn thấy một phương diện khác trong tính cách của Vân Tiên, đó là con người nhân hậu, sống trọng tình trọng nghĩa.
Không chỉ dừng lại ở đó, qua đoạn trích, Nguyễn Đình Chiểu còn muốn khẳng định một quan niệm làm người, một đạo lý ở đời thật đáng quý. Đó là khi gặp cảnh bất bình, người tốt không dửng dưng, quay mặt làm ngơ. Nếu thấy việc nghĩa mà không làm thì người ta coi người đó là vô tình vô nghĩa. Nhưng làm việc nghĩa cũng không phải là chuyện dễ dàng. Có khi làm ơn mà lại mang họa vào thân. Lúc ấy, người làm ơn phải biết chịu đựng, cam lòng. Vì thếnên khúc sau của truyện, Lục Vân Tiên bị cha con Bùi Kiệm, Bùi Ông bắt trói, đánh đập, bị vu oan và đẩy vào vòng lao lý. Trước thử thách mới, Lục Vân Tiên vẫn giữ vững phẩm chất tốt đẹp của mình.
Như vậy, bằng bút pháp kể, tả kết hợp nhuần nhuyễn với bình luận trữ tình, đoạn trích đã thể hiện thành công bức chân dung của người anh hùng lí tưởng Lục Vân Tiên. Chàng hiện lên là con người dũng cảm, tài trí, giàu nghĩa hiệp, trọng nghĩa khinh tài, trước nỗi đau của dân lành, sẵn sàng xả thân vì nghĩa.
Về nghệ thuật, Nguyễn Đình Chiểu đã vận dụng thành công nghệ thuật so sánh đối ngẫu, ngôn ngữ mộc mạc, bình dị, lời thơ gần với lời nói hằng ngày, mang màu sắc địa phương Nam Bộ. Tất cả những yếu tố đó đã góp phần làm nên thành công cho tác phẩm.
Qua đoạn trích "Lục Vân Tiên cứu Kiều Nguyệt Nga", nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu đã xây dựng thành công hình tượng nhân vật Lục Vân Tiên - người anh hùng chiến đấu vì nghĩa, chống lại cái ác, đem lại niềm tin, ước mơ của tác giả về một xã hội công bằng, công lý được thực hiện.