PHÂN TÍCH BÀI THƠ TIẾN SĨ GIẤY

Nguyễn Khuyến là một nhà thơ lớn của dân tộc. Một trong những tác phẩm tiêu biểu của ông là bài thơ “Tiến sĩ giấy”. Bài thơ này được viết bằng chữ Nôm, thuộc thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật với âm hưởng mỉa mai, trào phúng.
Nhan đề “Tiến sĩ giấy” của bài thơ gợi lên cho người đọc một liên tưởng rằng đây sẽ là bài thơ nói về một ông tiến sĩ thật nhưng sống tầm thường, không có khí chất của một vị tiến sĩ, một người có công phụng sự đất nước. Thế nhưng, trái ngược lại, toàn bộ nội dung của bài thơ là để nói về một ông tiến sĩ giấy – đồ chơi của trẻ con.
Mở đầu bài thơ, hình tượng ông tiến sĩ giấy đã xuất hiện với những nét phác họa khái quát nhất:
“Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai
Cũng gọi ông nghè có kém ai.”
Đối tượng Nguyễn Khuyến nhắc đến ở đây là những ông tiến sĩ trên thực tế. Đó là những người đạt tới đỉnh cao của tri thức, của đạo đức trong xã hội phong kiến, là biểu tượng của tinh hoa đất nước. Nhưng vào trong thơ của Nguyễn Khuyến thì những vị tiến sĩ ấy lại trở thành thứ đồ chơi của trẻ con:
“Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng
Nét son điểm rõ mặt văn khôi.”
Để làm ra một ông tiến sĩ giấy, người ta chỉ cần mảnh giấy, nét son, cân đai là xong. Những điều này đều quá dễ dàng. Tính từ “cũng” được nhắc lại ba lần trong phạm vi ba dòng thơ có ý nhấn mạnh, làm nổi bật sự giống nhau giữa ông tiến sĩ giấy và ông tiến sĩ thật. Từ đó tạo ra tiếng cười tự trào nhẹ nhàng.
Trong hai câu thực, tác giả tiếp tục tô đậm cái tính chất mô phỏng, bắt chước của ông tiến sĩ giấy:
“Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ
Cái giá khoa danh ấy mới hời.”
Những vị tiến sĩ thật ngày xưa khoác trên mình bộ lễ phục trọng đại, khệ nệ, lỉnh kỉnh. Ấy vậy mà ở đây, tấm thân ấy sao lại nhẹ đến thế? Phải chăng vì nó quá rẻ rúng? Trong hai câu thơ này, nhà thơ đã khéo léo sử dụng thủ pháp tương phản, đối lập để bộc lộ thái độ mỉa mai, giễu cợt đối với bọn tiến sĩ đầu óc trống rỗng nhưng thích phô trương, huênh hoang khoe khoang. Đối với ông họ là những tiến sĩ giấy, chỉ mang danh hão chứ tài năng chẳng ra gì. Nhà thơ Nguyễn Khuyến còn ngầm phê phán chế độ thi cử lúc bấy giờ. Những ông tiến sĩ giấy kia đâu phải là do thực tài và thực lực mà là nhờ mua quan bán chức nên mới có được. Vì thế, ông càng có lý do để chê bai bọn tiến sĩ giấy ấy.
Đến với hai câu luận, nhà thơ đã lột tả hết thần thái, tâm trạng của những ông tiến sĩ giấy:
Ghế chéo lọng xanh ngồi bảnh chọe
Nghĩ rằng đồ thật hóa đồ chơi!
Ông tiến sĩ giấy hiện lên với tư thế ngồi bảnh chọe, oai vệ nhưng đó chỉ là cái oai vệ, bảnh chọe của một thứ đồ chơi. Câu thơ cuối cùng của bài thơ là một câu hỏi tu từ nhưng không nhằm mục đích được trả lời. Nó cứ dứt khoát khẳng định rằng những tiến sĩ giấy kia nghĩ rằng mình là đồ thật những hóa ra chỉ là đồ chơi mà thôi.
Như vậy, bài thơ “Tiến sĩ giấy” của Nguyễn Khuyến đã khắc họa một cách sinh động hình ảnh ông tiến sĩ giấy với những nét phác họa khái quát nhưng đầy ấn tượng. Qua đó, nhà thơ đã thể hiện thái độ coi thường, khinh rẻ đối với những kẻ bề ngoài mang danh của người có học thức nhưng thực chất bên trong lại không tương xứng với cái danh đó. Ông cũng muốn gửi gắm qua đó những suy ngẫm, trăn trở của mình trước tình cảnh đất nước lúc bấy giờ.