viết bài văn tích tác phẩm "tiến sĩ giấy " ( Ngyễn Khuyến ) Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai. Cũng gọi ông nghè có kém ai. Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng, Nét son điểm rõ mặt văn khôi. Tấm thân xiêm...

huy tran

Trong xã hội phong kiến Việt Nam cuối thế kỷ XĨ, khi nền Nho học đã dần lỗi thời và thực chất của khoa cử bị bào mòn bởi nạn mua quan bán tước, Nguyễn Khuyến – một vị Tam nguyên Yên Đổ chính danh – đã cất lên tiếng cười chua chát qua bài thơ "Tiến sĩ giấy". Chỉ với tám câu thơ thất ngôn bát cú, tác giả đã vẽ nên chân dung biếm họa sâu cay về một thứ "danh hão", phơi bày sự suy đồi của tầng lớp trí thức và sự giả dối của chế độ khoa cử đương thời.

Ngay từ hai câu đề, Nguyễn Khuyến đã đặt nhân vật "ông nghè" vào thế đối sánh chua xót: "Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai / Cũng gọi ông nghè có kém ai". Điệp từ "cũng" lặp lại ba lần như một nhát dao sắc lạnh, bóc trần sự bắt chước hình thức đến kệch cỡm. Kẻ được nói đến ở đây có đầy đủ biểu tượng của một vị quan: cờ, biển, cân đai – những thứ vốn tượng trưng cho quyền uy và địa vị. Thế nhưng, tất cả chỉ là "cũng" – cũng giống, cũng y như, chứ không phải là thứ danh vị chân chính được xã hội trân trọng. Câu hỏi tu từ "có kém ai" mang đầy vẻ mỉa mai. Phải chăng, cái danh "ông nghè" ấy chỉ tồn tại trong sự so sánh hình thức, còn giá trị thực sự thì hoàn toàn trống rỗng?

Sự trống rỗng ấy được hé lộ rõ hơn ở hai câu thực: "Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng / Nét son điểm rõ mặt văn khôi". Hóa ra, cái "thân" vinh hiển ấy, cái "mặt" văn khôi (chỉ người đỗ đầu) ấy, chỉ được tạo nên từ "mảnh giấy" và "nét son". Nguyễn Khuyến đã khéo léo dùng những vật liệu mỏng manh, dễ vỡ (giấy, son) để ám chỉ sự giả tạo, phù phiếm của danh vị. "Mảnh giấy" gợi nhắc đến tờ bằng cấp có thể mua được, còn "nét son" là dấu ấn quyền lực có thể điểm một cách dễ dàng. Cả một nền khoa cử nghiêm túc, vốn được coi là con đường "cửa Khổng sân Trình" cao quý, giờ đây bị biến thành trò chơi của những kẻ có tiền, có thế. Chữ "làm nên" và "điểm rõ" đầy tính giễu cợt, như thể cái danh tiến sĩ chỉ là sản phẩm được gia công một cách thô thiển, thiếu đi cái hồn cốt của tri thức và đạo đức.

Đến hai câu luận, tiếng cười châm biếm chuyển thành sự chất vấn đầy xót xa: "Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ? / Cái giá khoa danh ấy mới hời. "Tấm thân xiêm áo" là hình ảnh ẩn dụ cho con người khoa bảng được trang hoàng bề ngoài. Nhưng nó "nhẹ" – nhẹ về nhân cách, nhẹ về giá trị thực, nhẹ đến mức có thể mua bán được. "Cái giá khoa danh" không còn đo bằng mồ hôi, công sức đèn sách, mà đo bằng đồng tiền, bằng thủ đoạn. Chữ "hời" trong ngôn ngữ dân gian thường dùng để chỉ món hàng mua được với giá rẻ bất ngờ, ở đây lại được dùng để định giá danh vị tiến sĩ. Sự đối lập giữa "khoa danh" (vốn thiêng liêng) và "hời" (vốn tầm thường) tạo nên sự chua chát tột cùng. Nó cho thấy sự xuống cấp đạo đức không chỉ của cá nhân "tiến sĩ giấy" mà còn của cả một chế độ đang bán rẻ lý tưởng Nho giáo.

Kết thúc bài thơ, hình ảnh "tiến sĩ giấy" hiện lên đầy đủ trong sự lố bịch: "Ghế tréo, lọng xanh ngồi bảnh choẹ / Nghĩ rằng đồ thật, hóa đồ chơi. "Ghế tréo, lọng xanh" là những biểu tượng đặc quyền của bậc đại khoa. Thế nhưng, tư thế "ngồi bảnh choẹ" – một từ láy gợi dáng vẻ kiêu kỳ, hợm hĩnh một cách rẻ tiền – đã hoàn toàn phá vỡ vẻ uy nghi vốn có. Nó biến nhân vật thành một thứ trang trí lố bịch. Câu cuối cùng chính là lời kết án đanh thép: "Nghĩ rằng đồ thật, hóa đồ chơi. "Đồ thật" ở đây là danh vị tiến sĩ chân chính, là đạo lý "tu thân, tề gia, trị quốc" mà kẻ sĩ phải mang theo. Còn "đồ chơi" là thứ đồ hàng mã, vô tri, chỉ để trưng bày cho vui mắt. Sự thật phũ phàng là cái danh vị tưởng như cao quý kia, thực chất chỉ là món đồ chơi vô giá trị trong một xã hội đảo điên. Tiếng thở dài "Nghĩ rằng..." chứa đựng biết bao nỗi niềm: sự thất vọng của một nhà nho chân chính, nỗi đau đớn trước sự băng hoại của đạo học, và cả sự tỉnh táo nhìn ra bản chất thực sự của những kẻ đang nắm giữ danh vị trong xã hội.

Bằng nghệ thuật trào phúng sắc sảo, Nguyễn Khuyến đã không chỉ vẽ nên chân dung một "tiến sĩ giấy" cá biệt. Ông đã dùng hình ảnh ấy như một ẩn dụ lớn, phản chiếu cả một giai tầng trí thức rỗng tuếch, một chế độ khoa cử mục nát và một xã hội đang đánh mất những giá trị cốt lõi. Bài thơ vì thế, vượt lên khỏi ý nghĩa châm biếm thông thường, để trở thành một lời cảnh tỉnh đầy tính thời sự và nhân văn. Nó nhắc nhở rằng, bất cứ danh vị hay quyền lực nào, nếu không được xây dựng trên nền tảng của tài năng, đạo đức và sự cống hiến thực sự, thì sớm muộn cũng chỉ là "đồ chơi" trước con mắt sáng suốt của lịch sử và lương tri.