18. Giải thích vì sao cùng một gen, khi biểu hiện ở các mô khác nhau có thể cho ra các sản phẩm khác nhau.

Cùng một gen nhưng ở các mô khác nhau cho ra sản phẩm khác nhau chủ yếu là do cơ chế điều hòa phiên mã và xử lý hậu phiên mã mang tính mô–tế bào đặc hiệu. Cụ thể: 1. Điều hòa phiên mã mô–tế bào đặc hiệu - Promoter và enhancer của gen có thể tương tác với các yếu tố phiên mã (transcription factors) chỉ có mặt ở một số mô nhất định. - Ví dụ, ở gan có bộ transcription factor khác với cơ xương, nên mức độ khởi động phiên mã và tốc độ tạo mRNA của cùng một gen sẽ khác nhau. 2. Xử lý mRNA (hậu phiên mã) - Alternative splicing (cắt nối mạch): trong mỗi mô, cơ thể biểu hiện những protein điều chỉnh cắt nối (splicing factors) khác nhau. Chúng “quyết định” exon nào được giữ lại, exon nào bị loại bỏ, sinh ra các isoform mRNA khác nhau. - Alternative promoter usage: đôi khi gen có nhiều promoter; mô này dùng promoter A, mô kia dùng promoter B → mRNA khởi đầu khác nhau. - Alternative polyadenylation: chọn vị trí poly-A khác nhau → chiều dài vùng 3’UTR thay đổi, ảnh hưởng đến ổn định và dịch mã mRNA. 3. Điều hòa hậu dịch mã - Các mô khác nhau có các loại kinase, glycosylase, methylase…với hoạt tính khác nhau, dẫn đến sản phẩm protein chịu các biến đổi hóa học khác nhau (phosphorylation, glycosylation, methylation…) → chức năng, độ ổn định và phân bố trong tế bào cũng khác. 4. Ảnh hưởng của RNA điều hòa - MicroRNA hay lncRNA đặc hiệu mô có thể gắn vào mRNA đích, ức chế dịch mã hoặc gây thoái hóa mRNA khác nhau tùy mô. Kết quả cuối cùng là, dù cùng khuôn DNA, mỗi mô sẽ “lắp ráp” và “chỉnh sửa” thông tin phiên mã–hậu phiên mã theo cách riêng, cho ra các dạng mRNA và protein (isoform) phù hợp với chức năng đặc thù của mô đó.