phân tích bài thơ tiến sĩ giấy của tác giả nguyễn khuyến

Nguyễn Khuyến là một nhà thơ nổi tiếng của Việt Nam, được mệnh danh là "nhà thơ của dân tình, làng cảnh Việt Nam". Ông có rất nhiều bài thơ hay, tiêu biểu là bài "Tiến sĩ giấy", được viết bằng chữ Nôm thất ngôn bát cú Đường luật. Bài thơ là một tác phẩm trào phúng vô cùng đặc sắc, qua đó cho thấy tài năng nghệ thuật đỉnh cao của nhà thơ.

Bài thơ "Tiến sĩ giấy" được viết trong dịp mừng thọ 56 tuổi của Tam Nguyên Yên Đổ. Nhan đề bài thơ "Tiến sĩ giấy" là một nhan đề hàm súc và ẩn ý sâu xa, nó chứa đựng một ý nghĩa phản ánh sâu sắc thực trạng xã hội đương thời. Chữ "giấy" ở đây có nghĩa là mô phỏng theo hình dáng của những thứ có thật, nhưng nó vẫn khác với cái thật ở chỗ chỉ là mô phỏng, làm theo kiểu dáng bên ngoài. Như vậy, "tiến sĩ giấy" ở đây chỉ là mô phỏng theo hình dáng của tiến sĩ thật, chứ không phải là tiến sĩ thật. Với nhan đề này, Nguyễn Khuyến đã gợi lên một phép so sánh, đối chiếu giữa "tiến sĩ giấy" với "tiến sĩ thật", từ đó ngầm tạo ra một ẩn ý sâu xa. Đó là trong xã hội đương thời, xuất hiện nhiều kẻ chỉ là tiến sĩ giấy, không có thực chất, nhưng vẫn được trọng dụng, tôn vinh.

Bốn câu thơ đầu tiên, tác giả đã khắc họa hình ảnh tiến sĩ giấy với những nét phác thảo khái quát nhất:

"Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai
Cũng gọi ông nghè có kém ai."

Với những hình ảnh liệt kê giàu giá trị biểu trưng như "cờ", "biển", "cân đai", "ông nghè", tác giả đã dựng lên một cách đầy đủ chân dung của một vị tiến sĩ oai phong, đáng ngưỡng mộ. Tuy nhiên, khi đọc kĩ câu thơ "cũng", ta đã nhận ra ngay đây chỉ là một màn nhập vai, đóng giả tiến sĩ của những kẻ làm nghề bán hàng rong. Và với từ "cũng", tác giả đã thể hiện được sự giống nhau đến từng chi tiết giữa tiến sĩ thật và tiến sĩ giấy. Nhưng giọng điệu châm biếm, hài hước đã bắt đầu xuất hiện, cho thấy sự mỉa mai, châm biếm của tác giả trước đối tượng miêu tả.

Ở hai câu thơ tiếp theo, tác giả đã lột tả rõ ràng hơn về bản chất của đối tượng cần miêu tả:

"Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng
Nét son điểm rõ mặt văn khôi."

Hình ảnh "mảnh giấy", "nét son" vốn là những vật liệu để làm nên những đồ chơi dân gian vào ngày Tết Trung thu, đó là cốm lồng đèn, ông sao năm cánh,... Trong hai câu thơ này, tác giả đã mượn hình ảnh có sẵn từ cuộc sống để nói về những thứ hào nhoáng bên ngoài của những kẻ mang danh tiến sĩ. Từ đó, ông ngầm thể hiện thái độ coi thường, chế giễu những kẻ đó chỉ là những người không có thực tài, chỉ dựa vào đồng tiền để mua quan bán tước, danh lợi mà không màng đến sự khinh bỉ của người đời.

Trong hai câu luận, tác giả đã đẩy tiếng cười bật lên một cách rõ nét thông qua việc sử dụng thủ pháp tương phản:

"Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ
Cái giá khoa danh ấy mới hời."

Xiêm áo ở đây là láy lại từ "xiêm áo" trong câu thơ "Ghế tréo lọng xanh ngồi bảnh chọe" ở trên, nhằm nhấn mạnh sự tương phản giữa "tấm thân" và "xiêm áo". Một bên là tấm thân thực, còn một bên là tấm thân ảo, do đó mà giá trị của nó cũng trở nên rẻ rúng. Ở đây, tác giả đã sử dụng lối nói ngược để khẳng định cái giá trị rẻ mạt của những kẻ mang danh tiến sĩ giấy.

Hai câu cuối bài thơ, tác giả trực tiếp bộc lộ cái nhìn của mình về đối tượng:

"Ghế tréo lọng xanh ngồi bảnh chọe
Nghĩ rằng đồ thật hóa đồ chơi."

Đây là hình ảnh quen thuộc của các vị tiến sĩ khi đi thi hoặc khi vinh quy bái tổ. Thế nhưng, trong mắt của Nguyễn Khuyến, đó chỉ là những trò hề, những kẻ đó chỉ biết vênh váo, tự đắc về mình mà không biết rằng bản thân chỉ là những thứ đồ chơi rẻ rúng. Qua đó, tác giả đã thể hiện thái độ coi thường, mỉa mai sâu cay đối với tầng lớp quan lại trong xã hội phong kiến. Đồng thời, ông cũng muốn gửi gắm thông điệp tới họ: nếu cứ mãi sống theo thói ích kỷ, chỉ biết nghĩ tới bản thân như vậy thì sớm muộn gì số phận cũng trở thành trò hề trong tay kẻ khác.

Như vậy, bài thơ "Tiến sĩ giấy" của Nguyễn Khuyến là một tác phẩm trào phúng vô cùng đặc sắc. Thông qua việc miêu tả hình ảnh tiến sĩ giấy, tác giả đã phê phán sâu sắc xã hội phong kiến thối nát, chạy theo hư danh, đồng thời thể hiện nỗi niềm xót xa trước tình cảnh đất nước lúc bấy giờ.