Nam Cao viết: "Nghệ thuật không cần phải là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật không nên là ánh trăng lừa dối. Nghệ thuật có thể chỉ là tiếng đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp sống lầm than". Bằng lí luận...

Nam Cao không chỉ là một nhà văn hiện thực kiệt xuất mà còn là một nhà văn thường hay băn khoăn trăn trở về quan điểm sáng tác văn học. Trải qua thế nghiệm và suy ngẫm của bản thân về văn chương và hiện thực cuộc đời, Nam Cao đã mượn lời nhân vật Điền trong Trăng sáng đế phát biểu: “Nghệ thuật không cần phải là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật không nén là ánh trăng lừa dối; nghệ thuật có thể chỉ là tiếng đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp sống lầm than...”.
Quả thật là như vậy! Nghệ thuật không được tô vẽ cuộc đời bằng cái đẹp ảo tưởng, phù phiếm, không thể thoát ly, chạy trốn thực tại. Nghệ thuật phải phản ánh được đời sống, đặc biệt là phản ánh về thân phận con người. Và người nghệ thuật phải mở lòng ra để lắng nghe, thấu hiểu, cảm thông với những khổ đau, bất hạnh của người khác.
Điền, nhân vật chính trong tác phẩm Trăng sáng chính là hình bóng cuộc đời của tác giả. Cuộc đời Điền là cuộc đời của một ông giáo khổ trường tư với đồng lương chết đói không nuôi nổi bản thân, còn nói gì đến chuyện nuôi gia đình. Con Điền, đứa thì phải đi chăn trâu, đứa thì phải chạy chợ kiếm ngày mấy xu rau; vợ Điền thì cuộc sống lầm than, cái nghèo đói đã làm cho tâm hồn thị trở nên nhỏ nhen, ích kỉ, cằn cỗi, tàn nhẫn.
Ánh trăng lừa dối ở đây là hình ảnh tiêu biểu cho văn chương lãng mạn thoát li, lấy “mây gió trăng hoa” làm nguồn thi hứng chủ yếu. Ánh trăng lừa dối gợi nhớ đến mặt trời chân thực. Trong hoàn cảnh lúc bấy giờ, khi mà đất nước đang đau dưới gót giày giặc ngoại xâm, nhân dân đang chịu cảnh lầm than đau khổ, thì thứ văn học chỉ đi tìm cái thi vị, tìm cái đẹp trong thiên nhiên thuần túy, trong ảo ảnh của ánh sáng vay mượn, chỉ là thứ văn chương thoát li, thi vị hóa cuộc sống.
Thứ nghệ thuật đó giống như ánh trăng kia, nó thơ mộng lắm, huyền ảo lắm, nó làm đẹp ra những cái thực ra chỉ là tầm thường xấu xí. Trong những căn lều dột nát mà ánh trăng làm cho cái bề ngoài trông cũng đẹp, biết bao người quằn quại, nức nở, nhăn nhó với những đau thương của kiếp mình. Trong tình hình ấy, thứ văn chương nghệ thuật như ánh trăng huyền ảo kia chỉ là thứ “nghệ thuật vị nghệ thuật”, quay lưng lại với đời sống nhân dân. Nó chỉ có ý nghĩa là món giải trí của những người đàn bà nhàn nhã đặt mình trên những chiếc ghế xích đu nhún nhảy..., chỉ biết ăn ngon mặc đẹp chăm sửa thịt da và chẳng làm gì cả (Trăng sáng). Còn đối với hàng triệu quần chúng lầm than đói khổ lúc bấy giờ, thứ văn chương ấy chỉ là “những ánh trăng lừa dối”, chẳng có ích gì, lạc lõng, phù phiếm.
Như vậy, qua câu nói nghệ thuật không cần phải là ánh trăng lừa dối, Nam Cao kịch liệt phê phán tính chất thoát li, phi hiện thực của các xu hướng lãng mạn tiêu cực đương thời. Đó cũng là sự cự tuyệt của ông đối với khuynh hướng văn học thoát li khỏi đời sống.
Tác giả mượn lời Điền để bày tỏ thái độ phủ định của mình đối với quan điểm nghệ thuật vị nghệ thuật, ông cho rằng loại văn chương mơ mộng hão huyền cũng giống như ánh trăng xanh huyền ảo chứa đầy dối lừa bởi ánh trăng làm đẹp cả những cảnh thật ra chỉ tầm thường, xấu xa. Có biết đâu trong những căn lều nát… biết bao người quằn quại, nức nở, nhăn nhó với những đau thương của kiếp người.
Rõ ràng, những người muốn trở thành nhà văn chân chính không chấp nhận thứ văn chương quấy loãng. Con đường duy nhất mà Điền có thể chọn cho mình là quay về với hiện thực, dùng ngòi bút phản ánh thực trạng cuộc sống, phơi bày nỗi đau khổ triền miên của kiếp người trên giấy trắng mực đen, giúp mọi người nhận thức được nguyên nhân sâu xa của mọi bất công xã hội.
Nói rộng hơn, nhà văn chân chính không thể thoát li, quay lưng nhắm mắt làm ngơ trước hiện thực cuộc sống. Tiếng nói nhà văn phải là tiếng nói của hàng triệu con người đang sống lầm than.
Nghệ thuật không thể nhân danh cái đẹp để ẩn vào tháp ngà văn chương, trốn tránh trách nhiệm với đời. Càng không thể hạ mình, bán mình cho đồng tiền để làm hại xã hội. Ngược lại, văn chương nghệ thuật phải đi sâu vào hiện thực và theo cách này hoặc cách khác, nêu ra được những vấn đề bức thiết lớn lao của cuộc sống. Như vậy thì những nhà văn như Điền việc gì phải đi tìm cảm hứng ở tận nơi đâu ? Hãy cứ đứng trong lao khổ, mở hồn ra đón lấy tất cả những vang động của đời.
Bên cạnh quan điểm nghệ thuật phải nói lên sự thực, không được thi vị hóa cuộc sống, đừng làm ánh trăng lừa dối trên những đau khổ của con người. Nam Cao còn cho rằng văn chương có giá trị phải là những tác phẩm có nội dung nhân đạo sâu sắc. Ông viết: Một tác phẩm thật giá trị phải vượt lên trên tất cả các bờ cõi và giới hạn, phải là một tác phẩm chung cho cả loài người. Nó phải chứa đựng được một cái gì lớn lao, mạnh mẽ, vừa đau đớn, lại vừa phấn khởi. Nó ca tụng lòng thương, tình bác ái, sự công bình… Nó làm cho người gần người hơn. (Đời thừa). Ý này bổ sung ý kiến trên kia, như thế quan điểm nghệ thuật của Nam Cao mới hoàn chỉnh.
Qua hàng loạt tác phẩm của mình, Nam Cao muốn khẳng định rằng nhà văn chân chính không thể dửng dưng trước số phận của con người và nghệ thuật chân chính phải nói lên nỗi đau ngàn đời đó. Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Nam Cao là những dẫn chứng hùng hồn, có sức thuyết phục mạnh mẽ, minh họa sinh động cho quan điểm đúng đắn và tiến bộ này.