Mặt đường khát vọng là bài thơ có dung lượng lớn, được Nguyễn Khoa Điềm sáng tác năm 1971 tại chiến trường Bình Trị Thiên. Bài thơ thể hiện lòng yêu nước và tinh thần trách nhiệm của tuổi trẻ Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước.
Bài thơ gồm ba phần chính: Phần đầu (từ đầu đến “Làm nên đất nước muôn đời”), tác giả nêu lên quan niệm về đất nước; phần thứ hai (tiếp theo đến “Trời xanh đây là của chúng ta”) nói về quá trình hình thành và phát triển của đất nước; phần cuối (còn lại) là lời tự hát của người thanh niên yêu nước.
Phần đầu của bài thơ, tác giả đã đưa ra một quan niệm mới mẻ về đất nước. Đất nước không chỉ là những danh lam thắng cảnh, những địa danh lịch sử mà còn là những gì gần gũi, thân thuộc với mỗi con người. Đó là mái nhà tranh, giếng nước gốc đa, là cánh đồng lúa chín, là dòng sông xanh biếc… Những hình ảnh này đã gợi lên vẻ đẹp bình dị, mộc mạc nhưng cũng rất thiêng liêng của đất nước.
Tác giả đã sử dụng nhiều biện pháp nghệ thuật để làm nổi bật ý nghĩa của từng hình ảnh. Ví dụ, hình ảnh “mái nhà tranh” được miêu tả bằng những từ ngữ giản dị, mộc mạc như “lợp bằng rơm”, “nằm dưới bóng tre”. Hình ảnh này gợi lên sự bình yên, ấm áp của quê hương. Hay hình ảnh “giếng nước gốc đa” được ví von như “hồn quê hương”, “đất mẹ”. Hình ảnh này gợi lên tình yêu thương, gắn bó sâu nặng của con người với quê hương.
Đặc biệt, tác giả đã sử dụng hình ảnh so sánh “đất nước như một người mẹ” để khẳng định vai trò to lớn của đất nước đối với mỗi con người. Đất nước như một người mẹ hiền luôn che chở, bảo vệ cho con cái. Đất nước cũng như một người mẹ tần tảo sớm hôm nuôi dạy con khôn lớn. Tình cảm ấy thật thiêng liêng, cao quý biết bao!
Qua đó, tác giả muốn nhắn nhủ tới thế hệ trẻ rằng hãy yêu quý, trân trọng đất nước, bởi đất nước là cội nguồn, là nơi chôn rau cắt rốn của mỗi người.
Phần thứ hai của bài thơ, tác giả đã kể lại quá trình hình thành và phát triển của đất nước. Tác giả đã sử dụng nhiều hình ảnh, chi tiết để tái hiện lại lịch sử dân tộc. Từ thời kì dựng nước đến thời kì giữ nước, đất nước luôn trải qua những thăng trầm, biến cố. Nhưng dù khó khăn, gian khổ đến đâu, nhân dân ta vẫn kiên cường đấu tranh, giành lại độc lập, tự do cho Tổ quốc.
Hình ảnh “con chim hót trên cành cây” tượng trưng cho niềm vui, hạnh phúc của con người khi được sống trong hòa bình, tự do. Hình ảnh “cánh đồng lúa chín vàng” tượng trưng cho sức lao động cần cù, sáng tạo của nhân dân ta. Hình ảnh “dòng sông xanh biếc” tượng trưng cho sự tươi mát, trù phú của thiên nhiên.
Những hình ảnh này đã góp phần khắc họa bức tranh toàn cảnh về lịch sử dân tộc, từ đó giúp người đọc hiểu rõ hơn về truyền thống văn hóa, lịch sử của đất nước.
Phần cuối của bài thơ, tác giả đã thể hiện tâm tư, nguyện vọng của mình. Tác giả mong muốn được cống hiến hết mình cho đất nước, dù phải hi sinh cả tính mạng. Lời hát của tác giả vang lên đầy tha thiết, xúc động:
“Em ơi em, đất nước là máu xương của mình
Phải biết gắng bó, san sẻ
Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở
Làm nên đất nước muôn đời…”
Lời hát đã thể hiện tấm lòng yêu nước, tinh thần trách nhiệm của tuổi trẻ Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước. Tuổi trẻ cần phải biết yêu thương, đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau để xây dựng và bảo vệ đất nước.
Về nghệ thuật, Mặt đường khát vọng là một bài thơ giàu chất suy tư, triết lí. Tác giả đã sử dụng nhiều biện pháp nghệ thuật như so sánh, ẩn dụ, điệp ngữ,... để làm nổi bật ý nghĩa của từng hình ảnh. Ngôn ngữ thơ giản dị, mộc mạc nhưng cũng rất giàu hình ảnh, biểu cảm.
Mặt đường khát vọng là một bài thơ hay, mang đậm dấu ấn cá nhân của Nguyễn Khoa Điềm. Bài thơ đã góp phần khơi dậy lòng yêu nước, tinh thần trách nhiệm của tuổi trẻ Việt Nam trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.