Phân tích truyện nhà mẹ lê

Trong thế giới văn học, những cụm từ như "Văn học là nhân học", "Văn là người", dường như đã trở nên quen thuộc với chúng ta. Tuy nhiên, không phải lúc nào chúng cũng đủ sức thuyết phục, bởi giữa con người văn chương và con người thực của cuộc sống hàng ngày, thường tồn tại những khoảng cách không nhỏ. Tuy nhiên, với nhà văn Thạch Lam, những cụm từ đó lại được tái hiện một cách cực kỳ chân thực. Có những nhận xét của nhà thơ Thế Lữ rằng: "Không có một tác phẩm nào của Thạch Lam mà không chứa rất nhiều Thạch Lam trong đó". Những tác phẩm của ông không chỉ nhẹ nhàng mà còn tinh tế, đong đầy tình cảm và tư duy sâu sắc về con người và cuộc sống. Điều này được thể hiện rõ qua nhân vật mẹ Lê trong truyện ngắn "Nhà mẹ Lê".

"Nhà mẹ Lê" là một phần của tập truyện ngắn "Gió lạnh đầu mùa". Tác phẩm này kể về số phận của một gia đình sống ở Đoàn Thôn, nơi trung tâm là mẹ Lê và mười một đứa con của bà. Thông qua câu chuyện, Thạch Lam mô tả cuộc sống của gia đình mẹ Lê từ những ngày hạnh phúc và ấm êm đến những ngày nghèo khó và thiếu thốn. Nhân vật chính, mẹ Lê, được tác giả khắc họa đầy đủ trên nhiều khía cạnh: hoàn cảnh gia đình, ngoại hình, tính cách và số phận.

Mẹ Lê là một nhân vật đặc biệt. Điều đặc biệt là Thạch Lam đã có cái nhìn khác biệt so với các thành viên khác của Tự lực văn đoàn. Ông không chỉ viết về những người thuộc tầng lớp tiểu tư sản, mà còn đưa ngòi bút vào cuộc sống của những lao động bình dân, người dân làm nông. Mẹ Lê xuất thân từ một người phụ nữ nông thôn. Sau khi chồng mất, bà phải đối mặt với việc nuôi dưỡng mười một đứa con, trong đó có đứa lớn nhất mới mười bảy tuổi và đứa bé nhất vẫn còn bế trên tay. Số lượng đứa con nhiều và cuộc sống nghèo khó đã khiến người dân ở Đoàn Thôn phải chú ý đến bà. Sự kết hợp giữa nghèo đói và số lượng con đông đã khiến cuộc sống của mẹ Lê trở nên vất vả hơn bao giờ hết. Những chi tiết này thể hiện sự lạc hậu, khó khăn và hạn chế trong nhận thức của người dân nông thôn vào thời điểm đó. Mẹ Lê không chỉ đối mặt với nghèo đói mà còn phải đối diện với cuộc sống "ngụ cư", một cuộc sống mà không ổn định, phải làm thuê để kiếm sống. Gia tài của bà chỉ là một căn nhà lá, trong nhà chỉ có một chiếc giường nan gãy nát. Hình ảnh của mẹ Lê hiện lên cô độc và vất vả, khiến người đọc không thể không cảm thấy thương xót. Thân phận của một người phụ nữ sao mà đáng thương đến thế, nhỏ nhắn và bạc bẽo đến vậy!

Ngoài ra, ngoại hình của mẹ Lê càng làm nổi bật vẻ khắc khổ của nhân vật này. Mẹ Lê có "ngoại hình chắc chắn và thấp bé, da mặt và chân tay nhăn nheo như một quả trám khô." Đó là hình ảnh của một người đã quen lao động, dù thân thể nhỏ bé nhưng lại phải chịu đựng nhiều công việc cực nhọc. Cuộc sống khó khăn cùng với đám con đã khiến cho người phụ nữ "nhăn nheo như một quả trám khô", đen đúa và gầy còm. Hình ảnh này khiến người ta liên tưởng đến câu ca dao truyền thống về sự khổ cực của người phụ nữ:

"Cái cò là cái cò con

Mẹ đi xúc tép, để con ở nhà"

"Nước non lận đận một mình

Thân cò lên thác xuống ghềnh bấy nay"

Với hoàn cảnh xuất thân và ngoại hình như vậy, nhân vật mẹ Lê trở thành biểu tượng của những người phụ nữ nghèo lầm lũi, vật lạc bên lề cuộc sống như những bóng tối tăm tối. Không cần phải cầu kỳ, Thạch Lam đã mô tả mẹ Lê với những chi tiết đơn giản nhưng sâu sắc, khiến hiện thực khốc liệt của thời đại đang ẩn dụ dưới bề ngoài bình yên.

Là một nhà văn nhạy cảm, Thạch Lam luôn tìm ra những chiều sâu tiềm ẩn ở con người và vạn vật. Ông đã phát hiện ra những nét đẹp và phẩm chất cao quý ẩn giấu trong những cuộc sống khó khăn như của mẹ Lê và biến chúng thành điểm nhấn trong tác phẩm. Thạch Lam "miêu tả người nghèo mà không muốn độc giả thấy những mảnh rách, những mụn vá trên quần áo của họ" (Lại Nguyên Ân). Chính vì điều đó, "Nhà mẹ Lê" được nhiều người nhận xét là một tác phẩm hiện thực giàu lòng nhân ái được viết bởi một cây bút lãng mạn. Đầu tiên, mẹ Lê là một người mẹ yêu thương gia đình và con cái hết mực, sẵn sàng hi sinh tất cả vì hạnh phúc của những người thân yêu. Giọt nước mắt hạnh phúc vẫn rơi trong những ngày khó khăn vì các con của bà vẫn được ăn no. Hình ảnh của mọi người quây quần bên nồi cơm nấu hấp, trong khi ngoài kia gió lạnh thổi qua mái hiên, thể hiện sự ấm áp, tràn đầy tình thương trong gia đình này. Khung cảnh "Những ngày nắng ấm trong năm, hay những buổi chiều mùa hạ, mẹ con bác Lê cùng nhau ngồi chơi ở trước cửa nhà" là một bức tranh đẹp tựa như vẽ. Những đứa trẻ bị lở đầu do căn bệnh gia truyền từ đời cha ông nên bà phải dùng thảo dược chữa trị cho chúng. Mẹ và con quấn quýt như một đàn gà, tình thương và sự yên bình biết bao. Không chỉ nhà mẹ Lê mà cả không khí của phố cũng trở nên tươi sáng hơn. "các bà mẹ ngồi rủ rỉ với nhau những câu chuyện kín đáo; các trẻ con nô đùa dưới quán chợ, còn các bà già thì ngồi giũ tóc cho chúng và gọt tóc chúng bằng mảnh chai sắc. Thằng cả ngồi đan lại cái lờ. Còn những đứa khác chơi quanh gần đấỵ". Chi tiết "bác yêu thằng Hy hơn cả. Nó là con thứ chín, ốm yếu, xanh xao nhất trong nhà. Bác thường bế nó lên hôn hít, rồi khoe với hàng xóm, nội cả nhà chỉ có nó là giống thầy cháu như đúc. Rồi bác lại ôm con ngồi lặng yên một lát, như để nhớ lại chuyện gì đã lâu lắm." cho thấy tình cảm yêu thương con vô hạn mà mẹ Lê dành cho những đứa con của mình.

Mẹ Lê còn mang trong mình đức tính chăm chỉ, cần cù, sẵn lòng chịu đựng và kiên nhẫn. Dù cuộc sống không dễ dàng, nhưng bà không bao giờ từ bỏ. Từ sáng sớm, dù là mùa nắng hay mùa rét, bà vẫn phải dậy sớm để đi làm thuê cho những người dân trong làng. Khi cả làng trở nên nghèo khó, bà vẫn kiên trì đi khắp nơi xin việc, thậm chí làm việc không công với hy vọng thu được ít nhiều gạo về cho ba đứa con ăn. Mùa rét là nỗi ám ảnh của bà vì cánh đồng chỉ còn lại cây trơ trụi, không ai thuê bà làm việc nữa. Những đứa con nhỏ bé lại càng làm tăng thêm gánh nặng cho bà, khiến bà phải nỗ lực hơn nữa để đảm bảo họ không phải chịu đói. "Mẹ Lê dạy các con: 'nói dối là tốt nhưng phải biết nói dối cho giỏi, không để bị phát hiện ra'", đây không chỉ là lời dạy bảo về mặt giáo dục mà còn phản ánh tinh thần chiến đấu, sự hy vọng và ý chí kiên cường của mẹ Lê trong cuộc sống.

Phẩm chất quan trọng tiếp theo mà Thạch Lam đã tinh tế phát hiện ở nhân vật này là tinh thần lạc quan, ý chí mạnh mẽ giữa những khó khăn của cuộc sống. Dù gặp phải nhiều khó khăn, bà vẫn không bao giờ từ bỏ hy vọng. Dù mọi chuyện đều khó khăn, bà vẫn không bao giờ mất đi sự lạc quan. Thậm chí, trong những khoảnh khắc khó khăn nhất, mẹ Lê vẫn giữ lại ít hy vọng nhỏ nhất: "Trong lòng bà vẫn còn chút hi vọng khi vào nhà ông Bá xin gạo. Ông Bá đã từ chối không cho. Bà nhớ lại những thời khắc sang trọng, ấm cúng trong nhà ông Bá. Những chậu sứ, câu đối vàng sáng chói. Ông Bá giầu có như vậy mà không muốn cho bà và con cái được một bát gạo hay sao?". Mặc dù thất bại, bị đánh đập và bị từ chối, mẹ Lê vẫn không từ bỏ hy vọng vào một ngày mai tươi sáng hơn.

Nhân vật mẹ Lê mang những phẩm chất đáng kính trong văn hóa truyền thống của phụ nữ Việt Nam như tình yêu thương gia đình, lòng nhân hậu, sự cần cù và sự lạc quan. Thạch Lam thực sự là một nhà văn "chăm chút cho cái đẹp".

Tuy có những phẩm chất đáng quý nhưng số phận của nhân vật mẹ Lê lại vô cùng bi thảm. Bóng tối của giặc ngoại xâm và nạn đói hiện lên rất rõ trong tác phẩm, mặc dù tác giả không nhắc đến trực tiếp. Sự thống trị tàn bạo của thực dân phong kiến đã khiến cuộc sống của con người rơi vào bế tắc. Những buổi chợ trở nên vắng vẻ hơn. Phố trở nên trống vắng, không còn tiếng nói chuyện trong sương sớm của những người bán gạo trên đò. Bác Hiền không còn đi bán hàng nữa, bác Đối không còn đi kéo xe và vợ bác Đối không còn đi hát trong quán rượu. Những chi tiết nhỏ nhặt như vậy, dù không quan trọng, cũng cho thấy sự suy tàn và vô vọng của Đoàn Thôn. Và với gia đình ngụ cư của mẹ Lê, điều tồi tệ nhất đã xảy ra. Quá đau lòng khi nhìn thấy đàn con của bà phải chịu đói suốt cả buổi, mẹ Lê lại vá lại manh áo rét, liều lĩnh đi xin gạo lần nữa dù sáng hôm đó cậu Phúc đã đe dọa sẽ thả chó ra cắn. Trên chân bà, máu đỏ tuôn ra. Trong cơn đau đớn, bà vẫn không ngừng lo lắng: "Vậy là tôi sẽ phải làm gì để có thể nuôi sống các con mà không có gạo?" Thương con, thương bản thân, mẹ Lê không kìm được nước mắt.

Tác phẩm kết thúc với một cái kết đầy ám ảnh. Mẹ Lê chết sau một cơn mê sảng. Những đứa con ngồi bên bậc cửa, bất lực và không biết phải làm gì. Người đọc tự hỏi về tương lai của họ khi thiếu vắng người mẹ. Cái chết của mẹ Lê gợi lên trong lòng người đọc những cảm xúc, nỗi đau và sự hối tiếc.

Tinh thần nhân đạo của Thạch Lam được thể hiện một cách đặc biệt và sâu sắc. Những người dân nghèo trong tác phẩm của ông không giống như Chí Phèo, Kế Tư Bền hoặc chị Dậu nhưng vẫn đáng thương đến tận cùng. Thạch Lam hướng tâm hồn của mình đến những số phận bị lãng quên, nhỏ bé, chiêm nghiệm từng chút niềm vui trong cuộc sống đen tối. Hạnh phúc và nỗi đau, nụ cười và nước mắt, ánh sáng và bóng tối đều hội tụ trong tác phẩm của ông. Nhưng dù cuộc sống có khắc nghiệt đến đâu, lòng người vẫn tự hỏi tại sao mẹ Lê lại phải chịu đựng nhiều nỗi đau đến vậy, nhưng không một ai trả lời được. Trong giây phút cuối cùng, mẹ Lê không thể làm gì hơn ngoài việc nhắm mắt lại và buông tay ra. Nhưng cô không phải là người thất bại. Mẹ Lê chiến đấu, cô yêu thương, và cô hy vọng. Đó là tất cả những gì một con người có thể làm.
Nhà văn Thạch Lam không chỉ là nhà văn của câu chuyện về những người nghèo, về cuộc sống đầy khó khăn và đắng cay. Ông còn là nhà văn của niềm tin, của sự sống, của tình thương và hy vọng. Mẹ Lê đã chiến đấu cho cuộc sống của mình, cho tương lai của con cái mình, và dù bà đã ra đi, nhưng những dấu vết của tình thương và hy vọng của bà vẫn tồn tại mãi mãi trong tâm hồn của những người đọc.