Phân tích đoạn trích Lòng đâu sẵn mối thương tâm, Thoắt nghe Kiều đã đầm đầm châu sa. Đau đớn thay phận đàn bà! Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung. Phũ phàng chi mấy hoá công, Ngày xanh mòn mỏi m...

Nguyễn Du là đại thi hào của dân tộc Việt Nam, danh nhân văn hoá thế giới. Truyện Kiều là tác phẩm tiêu biểu nhất của ông "có thể xem là một kho báu trong kho tàng văn học Việt Nam" (Hoài Thanh). Đoạn trích "Kiều ở lầu Ngưng Bích" nằm từ câu 1035 đến câu 1050 của tác phẩm này, qua đó miêu tả cảnh ngộ cô đơn, buồn tủi và tấm lòng thuỷ chung, hiếu thảo của Thúy Kiều khi bị giam lỏng ở lầu Ngưng Bích.

Đoạn trích có thể chia làm ba phần. Phần đầu là khung cảnh thiên nhiên nơi lầu Ngưng Bích. Phần tiếp theo là nỗi nhớ thương cha mẹ, nỗi buồn lo cho thân phận và số phận của mình. Phần còn lại là nỗi lo sợ trước tương lai sóng gió mà chấp nhận một sự đổ vỡ.

Mở đầu đoạn thơ là bức tranh thiên nhiên nơi lầu Ngưng Bích:

Trước lầu Ngưng Bích khoá xuân
Vẻ non xa tấm trăng gần ở chung
Bốn bề bát ngát xa trông
Cát vàng cồn nọ bụi hồng dặm kia

Lầu Ngưng Bích là nơi tiên cảnh nhưng lại là chốn ngục tù giam hãm cuộc đời Kiều. Từ trên lầu cao nhìn ra khoảng không vô tận trước mặt chỉ thấy những dãy núi mờ xa, những đám mây lững lờ trôi, một vùng cát trắng mênh mông, những cơn gió thổi nhẹ nhàng... Cảnh vật bao la nhưng rợn ngợp, buồn bã. Những hình ảnh được miêu tả bằng bút pháp chấm phá vừa hoạ vừa gợi. Thiên nhiên thì rộng lớn, hoang vắng nhưng con người lại quá nhỏ bé. Một mình đối diện với chính mình, nàng cảm thấy cô đơn hơn bao giờ hết.

Nàng xót xa cho duyên phận của mình, nghĩ tới cha mẹ già yếu đang mong ngóng tin tức của mình mà không khỏi xót xa:

Bẽ bàng mây sớm đèn khuya
Nửa tình nửa cảnh như chia tấm lòng

Từ "bẽ bàng" diễn tả tâm trạng xấu hổ vì bị rũ bỏ, bị coi thường, bị cuốn vào vòng xoáy nhơ bẩn của xã hội phong kiến. Nàng tự hỏi tại sao mình lại rơi vào hoàn cảnh nhục nhã như vậy? Tại sao số phận lại bất công với nàng đến vậy? Nỗi buồn cứ thế dâng lên đầy vơi, lan toả khắp không gian, thấm sâu vào từng sợi thịt, khối xương, chiếm trọn trái tim và khối óc của nàng.

Tâm trạng buồn khổ của Kiều được thể hiện rõ nét qua các hình ảnh ước lệ tượng trưng như "cát vàng", "bụi hồng", "gió cuốn", "sóng xô". Các cụm từ "nắng mưa", "sa mạc" cùng với biện pháp tu từ liệt kê, điệp ngữ đã nhấn mạnh sự khắc nghiệt của thiên nhiên, đồng thời cũng ẩn dụ cho số phận đầy biến động, khó khăn, nguy hiểm khôn lường của Kiều.

Trong nỗi nhớ nhung, Kiều hướng về người yêu và cha mẹ. Trước hết, nàng nhớ tới Kim Trọng - người mà nàng đã hi sinh cả tuổi thanh xuân để gắn bó. Nhớ tới chàng, nàng tưởng tượng ra cảnh chàng vẫn chưa hề hay biết chuyện gia đình tan nát, bản thân trở thành kẻ phản bội phải chịu cảnh ô nhục nên vẫn ngày đêm mong ngóng tin tức của nàng. Còn nàng, dù muốn giữ trọn lời thề với chàng nhưng đành lỗi hẹn vì tai họa bất ngờ ập đến khiến nàng phải bán mình chuộc cha. Nghĩ đến đây, nàng càng thêm đau đớn, xót xa.

Tiếp đến, Kiều nhớ về cha mẹ. Dù đã bán mình cứu cha và em trai thoát khỏi vòng lao lý nhưng nàng vẫn luôn day dứt vì chưa báo đáp công ơn sinh thành, nuôi dưỡng của cha mẹ. Nàng lo lắng không biết ai sẽ chăm sóc cha mẹ lúc ốm đau, bệnh tật, ai sẽ quạt cho cha mẹ những khi trời nóng nực, ai sẽ gối đầu lên tay cha mẹ mỗi khi ngủ say. Càng nghĩ, nàng càng thương cha mẹ già yếu, không nơi nương tựa.

Sau khi nhớ về người yêu và cha mẹ, Kiều lại nghĩ đến thân phận của mình. Nàng tự hỏi liệu có ai trên cõi đời này quan tâm đến số phận của mình hay không? Câu trả lời là không. Bởi lẽ, ngay cả những người thân thiết nhất như cha mẹ, người yêu cũng không hề hay biết gì về nàng. Họ đều không hiểu được nỗi đau khổ mà nàng đang phải trải qua. Trong lúc tuyệt vọng nhất, Kiều tìm đến rượu và thuốc để giải sầu. Nhưng càng uống, nàng càng tỉnh. Điều đó chứng tỏ rằng nỗi đau của nàng quá lớn, nó lấn át tất cả mọi thứ khác. Cuối cùng, nàng quyết định buông xuôi, phó mặc cho số phận đưa đẩy.

Qua đoạn trích "Kiều ở lầu Ngưng Bích", Nguyễn Du đã sử dụng nhiều biện pháp nghệ thuật đặc sắc như ngôn ngữ độc thoại nội tâm, phép tả cảnh ngụ tình, hệ thống từ láy giàu giá trị tạo hình và biểu cảm,... để khắc họa tâm trạng cô đơn, buồn tủi và tấm lòng thủy chung, hiếu thảo của Thúy Kiều khi bị giam lỏng ở lầu Ngưng Bích. Đồng thời, nhà thơ cũng thể hiện niềm cảm thông sâu sắc trước số phận bi kịch của nàng.