Phân tích bài thơ Thu Vịnh: Trời thu xanh ngắt mấy tầng cao, Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu. Nước biếc trông như tầng khói phủ, Song thưa để mặc bóng trăng vào. Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái, Một tiến...

Nguyễn Khuyến là nhà thơ lớn cuối thế kỉ 19, đầu thế kỉ 20 của nước ta. Các tác phẩm của ông mang đậm tính dân tộc và thấm đẫm hình ảnh làng quê Việt Nam mộc mạc. Trong đó chùm ba bài thơ Thu vịnh, Thu điếu, Thu ẩm đã vẽ nên bức tranh mùa thu với nhiều sắc thái khác nhau. Bài thơ Thu vịnh được đánh giá là bài thơ hay nhất trong chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến.

Bài thơ Thu vịnh thể hiện vẻ đẹp cảnh vật và bầu trời mùa thu ở nông thôn miền Bắc đất nước ta. Qua đó nói lên tâm trạng buồn đau của tác giả đối với đất nước, gia đình trong thời kì ông ẩn cư ở quê nhà.

Câu đề (câu mở đầu) gợi tả khung cảnh bầu trời thu:
Trời thu xanh ngắt mấy từng cao.

Màu "xanh ngắt" là màu xanh trong trẻo, dường như có thể nhìn xuyên qua; nó tương phản với màu xanh thăm thẳm của trời thu. Chữ "ngắt" còn gợi ra cảm giác những khoảng cách xa cách rất xa giữa các tầng mây. Đây chính là sự tinh tế của Nguyễn Khuyến khi miêu tả bầu trời thu.

Cảnh vật tiếp tục được miêu tả ở hai câu thực:
Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu,
Nước biếc trông như tảng khói phủ.

Hình ảnh "cần trúc" và động từ "hát hiu" làm cho cảnh vật trở nên sống động hơn. Gió lay làm cho cần trúc khẽ rung, nhưng chính cái rung ấy càng làm nổi bật lên cái yên ắng, tĩnh mịch của không gian. Hình ảnh so sánh "nước biếc" trông như "tảng khói phủ" khiến cho cảnh vật trở nên mơ hồ, khó mà phân biệt. Cảnh vật mờ ảo kia phải chăng cũng chính là tâm trạng đầy uẩn khúc của nhà thơ lúc bấy giờ.

Hai câu luận (câu 5 + 6) tiếp tục miêu tả cảnh vật:
Song thưa để mặc ánh trăng vào
Nhã rõ sân lau nét hoen đào.

Ánh trăng không chỉ chiếu rọi bên ngoài mà còn tỏa sâu vào tận trong ngôi nhà, qua ô cửa sổ để mở. Ánh trăng tràn ngập khắp không gian, cùng với sương mù mịt mờ làm cho khoảng cách giữa thiên nhiên (sân lai) và căn nhà trở nên gần gũi hơn. Nhà thơ đã sử dụng nghệ thuật đảo trật tự cú pháp ở câu thơ thứ bảy nhằm nhấn mạnh ý "cảnh thanh dường ấy chăng về nghỉ/ Lặng nghe chim ku gọi hè ôi!", đồng thời bộc lộ nỗi niềm tâm sự của mình. Đó là tấm lòng yêu thiên nhiên tha thiết, đồng thời cũng là mong ước về cuộc sống bình yên.

Bằng việc sử dụng ngôn ngữ giản dị, tinh tế và những biện pháp tu từ đặc sắc, bài thơ Thu vịnh đã vẽ nên bức tranh mùa thu tuyệt đẹp. Đồng thời gửi gắm tình yêu thiên nhiên, quê hương, đất nước sâu nặng của nhà thơ Nguyễn Khuyến.