Mùa giáp hạt là một trong những tác phẩm tiêu biểu của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, được in trong tập "Sự mất ngủ của lửa" (1992). Bài thơ đã khắc họa chân thực cuộc sống khó khăn, thiếu thốn về vật chất nhưng giàu tình yêu thương và tinh thần lạc quan của người dân quê hương.
Bài thơ mở đầu bằng hình ảnh mùa giáp hạt - thời điểm mà lương thực dự trữ đã cạn kiệt, người nông dân phải đối mặt với nhiều khó khăn, thử thách. Trong hoàn cảnh ấy, họ vẫn giữ vững niềm tin vào tương lai tươi sáng, cùng nhau vượt qua mọi gian khổ:
"Mẹ thường bảo: Mùa giáp hạt/ Cơm chẳng đủ no/ Nhưng lòng không đói".
Câu thơ thể hiện sự lạc quan, tin tưởng vào ngày mai tươi sáng của người mẹ. Dù cuộc sống còn nhiều khó khăn, nhưng bà luôn động viên con cái cố gắng vươn lên, không được nản chí. Hình ảnh "cơm chẳng đủ no" gợi lên cuộc sống vất vả, thiếu thốn của gia đình nông dân. Tuy nhiên, điều đó không làm cho tâm hồn họ trở nên nghèo nàn, trái lại, nó càng khiến họ thêm trân trọng những gì mình đang có.
Trong mùa giáp hạt, người dân quê hương phải tìm cách xoay sở để kiếm sống. Họ đi mò cua bắt ốc, hái rau dại, săn bắn chim thú,... Những công việc này tuy vất vả nhưng mang lại niềm vui và ý nghĩa cho cuộc sống:
"Con đi mò cua bắt ốc/ Mẹ đi mót lúa ngoài đồng/ Cha đi săn chim trên núi/ Anh em tôi đi hái rau rừng".
Hình ảnh những người lao động cần cù, chịu khó được tác giả khắc họa thật sinh động. Họ không ngại khó khăn, gian khổ, luôn nỗ lực hết mình để kiếm sống. Nhờ vậy, dù trong hoàn cảnh nào, họ cũng luôn giữ được tinh thần lạc quan, yêu đời.
Bên cạnh đó, bài thơ còn ca ngợi tình cảm gia đình ấm áp, gắn bó. Trong mùa giáp hạt, mọi người trong gia đình càng thêm đoàn kết, yêu thương nhau hơn:
"Chúng tôi ngồi bên bếp lửa/ Kể chuyện cổ tích đêm khuya/ Nghe tiếng mẹ ru hời/ Lòng con ấm áp".
Những câu chuyện cổ tích giúp con người quên đi nỗi lo toan, vất vả của cuộc sống. Tiếng ru của mẹ đưa con vào giấc ngủ say nồng, xua tan đi mọi mệt mỏi, lo âu. Tình cảm gia đình chính là nguồn động lực to lớn giúp con người vượt qua mọi khó khăn, thử thách.
Có thể nói, bài thơ "Mùa giáp hạt" là một bức tranh chân thực về cuộc sống của người dân quê hương trong mùa giáp hạt. Qua đó, ta thấy được vẻ đẹp tâm hồn của họ: lạc quan, yêu đời, giàu tình yêu thương.