Phân tích bài thơ

Nhà thơ Nguyễn Duy thuộc thế hệ nhà thơ trưởng thành từ cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước. Sau khi nước nhà đã giành được độc lập, ông vẫn miệt mài trên hành trình sáng tạo nghệ thuật. Một trong những tác phẩm tiêu biểu của ông phải kể đến bài thơ Ánh trăng. Đặc biệt, chín dòng thơ cuối của bài thơ đã để lại ấn tượng khó phai mờ trong lòng độc giả bởi những giá trị tư tưởng và thẩm mĩ đặc sắc.

Bài thơ ra đời vào năm 1978, ba năm sau ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Ở giai đoạn này, có nhiều vấn đề cấp bách cần giải quyết, trong đó có nhiệm vụ hồi sinh đất nước sau tàn phá của kẻ thù. Không ít người lính từng trải qua đời sống ở rừng núi đã trở về thành phố, quen với cuộc sống tiện nghi hiện đại. Họ không còn thấy bóng dáng quen thuộc của vầng trăng vốn gắn bó thân thiết với mình suốt một thời gian dài. Từ sự việc ấy, Nguyễn Duy đã viết bài thơ này như một lời tâm sự chân thành, lời nhắc nhở thấm thía đối với chính mình và cả mỗi người đọc.

Bốn dòng thơ mở đầu giống như lời tự sự về một câu chuyện riêng tư của nhà thơ. Trong quá khứ, tác giả từng có thời gian gắn bó với thiên nhiên, với vầng trăng ở rừng, ở biển:

"Trần trụi với thiên nhiên
hồn nhiên như cây cỏ
ngỡ không bao giờ quên
cái vầng trăng tình nghĩa."

Vầng trăng mang vẻ đẹp bình dị, không phô trương mà vô cùng thanh khiết, không bị giới hạn bởi thời gian và không gian. Trăng gắn bó với con người ngay cả những lúc con người khó khăn, vất vả nhất. Trăng chia sẻ ngọt bùi, đồng cam cộng khổ, xoa dịu những vết thương đang trĩu nặng trên vai người lính bằng ánh sáng hiền hòa, bằng sự lặng lẽ hiên ngang. Chính vì vậy, trăng trở thành người bạn tri kỉ, trở thành một kí ức đẹp không thể nào quên trong lòng người lính. Thế nhưng, mọi thứ dường như đã thay đổi trước sự chuyển biến nhanh chóng của thời gian và cuộc sống:

"Từ hồi về thành phố
quen ánh điện cửa gương
vầng trăng đi qua ngõ
như người dưng qua đường."

Con người mải mê với cuộc sống đầy tiện nghi, họ chìm đắm trong ánh điện sáng trưng, trong những tòa nhà cao tầng kín mít. Những thứ tiện nghi ấy khiến họ thỏa mãn, thu hút tâm hồn họ. Và rồi, họ quên đi sự tồn tại của vầng trăng từng bạn, quên đi những tháng ngày gian khổ mà hạnh phúc. Cái "quen" và sự hờ hững, vô tâm đã lấn át lí trí của con người, khiến họ không còn đủ tỉnh táo để nhận ra sự tồn tại của thứ đã từng rất gần gũi với mình. Bởi vậy, vầng trăng giờ đây chỉ có thể lặng lẽ đứng nhìn, dõi theo người bạn tri kỉ của mình mà không thể trách móc hay hờn dỗi.

Hình ảnh vầng trăng ở hai khổ thơ đầu và khổ thơ cuối đều mang ý nghĩa tượng trưng cho vẻ đẹp vĩnh hằng của thiên nhiên, đất nước, của quá khứ nghĩa tình. Nếu như ở hai khổ thơ đầu, vầng trăng xuất hiện trực tiếp thì ở khổ cuối, vầng trăng bước vào trang thơ với tư cách là người bạn nghĩa tình, thủy chung, bao dung.

Khổ thơ cuối bài thơ khép lại bằng hình ảnh:
"Ngửa mặt lên nhìn mặt
có cái gì rưng rưng
như là đồng là bể
như là sông là rừng."

Nhà thơ lặng lẽ đối mặt với trăng trong tư thế im lặng, không một âm thanh, không một tiếng động nào khác. Chỉ có sự tĩnh lặng tuyệt đối giúp con người ta có thể lắng lòng mình để suy nghĩ về những điều đã qua. Trong phút chốc, con người "rưng rưng" xúc động. Đó là những xúc cảm dồn nén được bung ra, trào dâng mãnh liệt. Nhịp thơ bỗng trở nên dồn dập, gấp gáp khác hẳn với sự chậm rãi, khoan thai ở những khổ thơ đầu. Điều ấy khẳng định sức mạnh biểu cảm to lớn của hình ảnh vầng trăng đối với tâm hồn con người. Nó giúp con người soi lại chính mình, biết dừng lại để ngẫm về cuộc sống, để trân trọng những giá trị của quá khứ.

Với giọng điệu tâm tình tự nhiên, nhịp thơ trầm lắng, da diết, bài thơ gửi gắm nhiều bài học có ý nghĩa sâu sắc. Đó là tình cảm gắn bó thủy chung mà son sắt mà con người cần có với quá khứ, với những kỉ niệm thiêng liêng trong cuộc đời. Đó là thái độ sống ân tình, ân nghĩa, uống nước nhớ nguồn. Đó là triết lí về mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên: dù khoa học kĩ thuật có phát triển đến đâu, con người vẫn cần hướng đến những giá trị sống tốt đẹp bắt nguồn từ thiên nhiên.

Có thể nói, bài thơ "Ánh trăng" là một bài thơ đặc sắc, góp phần làm phong phú thêm đề tài về quê hương, đất nước trong thơ ca Việt Nam.