Đặng Toán được biết đến là cây bút thơ nổi bật của nền thi ca Việt Nam. Thơ ông mang đậm dấu ấn riêng, vừa chân thành, mộc mạc lại đằm thắm, thiết tha. Trong suốt chặng đường cầm bút, ông đã đóng góp cho kho tàng văn học nước nhà rất nhiều tác phẩm độc đáo. Một trong số đó có thể kể đến Ca dao nhớ mẹ. Nổi bật trong tác phẩm là nỗi niềm tâm sự của nhân vật trữ tình được thể hiện rõ nét qua hình ảnh người mẹ tảo tần, lam lũ.
Bài thơ mở đầu bằng dòng hồi tưởng của người con về những kỉ niệm gắn bó bên mẹ. Đó là hình ảnh người mẹ đi chợ xa xôi, mang theo bao hy vọng và mong chờ của đứa con bé bỏng.
Tôi ngồi tôi nhớ chợ xa
Mẹ tôi gánh mãi không qua nổi đồi
Hình ảnh người mẹ hiện lên thật quen thuộc, giống như bao người mẹ khác, với chiếc áo tơi lá, gánh hàng trên đôi vai gầy. Bà lặng lẽ rời khỏi ngôi nhà thân thuộc, bắt đầu một ngày mưu sinh vất vả. Chợ gần mà xa, dường như nỗ lực của bà chưa bao giờ là đủ.
Chợ xa, chợ vắng cứ vời vợi trước mắt, khiến cho người mẹ già thêm còm cõi, nhỏ bé. Không gian rộng lớn ấy càng làm nổi bật hơn hình ảnh quen thuộc của người mẹ Việt Nam, với chiếc nón mê cũ và chiếc áo tơi lá ướt sũng vì sương.
Dù mưa gió khắc nghiệt, dù quãng đường có xa xôi cách trở, mẹ vẫn sẽ trở về mang theo gánh hàng nặng trĩu. Gánh hàng ấy chứa đựng cả niềm hy vọng có thể nuôi dưỡng đàn con khôn lớn trưởng thành.
Trong mỗi câu thơ, ta đều có thể cảm nhận được tình cảm sâu sắc của người con dành cho mẹ. Dù không nói trực tiếp, nhưng chúng ta vẫn có thể cảm nhận được sự trân trọng, biết ơn và cả nỗi xót xa ẩn chứa trong từng câu chữ.
Đoạn thơ tiếp theo, tác giả đã vẽ nên bức tranh thiên nhiên nơi làng quê Bắc Bộ tuyệt đẹp. Đồng thời, khéo léo lồng ghép hình ảnh người mẹ đang cần mẫn làm việc giữa khung cảnh thanh bình ấy.
Trên con đê cát đỏ nắng sôi
Mẹ tôi cúi nón che mặt nóng
Bỏ công bỏ sức ra đồng
Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày
Nhịp thơ chậm rãi, mang đậm chất mộc mạc, giản dị của cuộc sống thường nhật. Hình ảnh người mẹ xuất hiện với công việc thường ngày trên cánh đồng khô cằn, dưới cái nắng gay gắt. Từng giọt mồ hôi lăn dài trên trán, thấm ướt cả chiếc áo nâu đơn sơ. Nó như giọt nước mắt của sự nhọc nhằn, vất vả.
Dẫu khó khăn, cực khổ là thế, nhưng mẹ vẫn kiên cường chống chọi với cuộc sống khắc nghiệt. Bởi bên tai bà lúc nào cũng là lời dặn dò của cha, phải chăm sóc tốt cho mấy đứa con thơ dại.
Tình yêu thương vô bờ bến của người mẹ nghèo khiến mỗi câu thơ như đọng lại trong lòng người đọc chút đắng chát, nghẹn ngào. Chúng ta có lẽ đã bắt gặp mô típ mẹ lam lũ, chịu khổ vì con ở khắp mọi nơi, mọi miền quê trên đất nước. Bởi vậy, nó dễ gây cho người đọc cảm giác nhàm chán. Nhưng với Đặng Toán, mạch thơ vẫn chảy rất mượt mà và tự nhiên.
Cho tới nay, vẫn chưa có khái niệm cụ thể nào về thơ. Có ý kiến cho rằng: "Thơ là người thư ký trung thành của những trái tim". Quả đúng là như vậy. Đọc bài thơ này, ta không chỉ cảm nhận được tình yêu thương của tác giả dành cho mẹ, mà còn thấy được tấm lòng sâu sắc của người phụ nữ ấy.
Một đời bà chưa từng sống vì bản thân, luôn hi sinh thầm lặng để lo cho gia đình. Đến khi nhắm mắt xuôi tay, bà vẫn không hề uổng công. Bởi các con của bà đều đã trưởng thành, và trở thành những công dân có ích cho xã hội.
Tôi ngồi tôi khóc ngày mai mẹ về
Với mấy quần áo cũ mặc suốt đời
Với bàn tay thô ráp đầy bùn đất
Với áo tơi lá chả đủ che thân
Nỗi buồn và tiếc nuối trào dâng trong lòng đứa con mất mẹ. Bao kỷ niệm ngày xưa chợt ùa về, khiến tác giả như sống lại khoảng thời gian tuổi thơ cơ cực. Ở đó, bóng dáng người mẹ gầy guộc vẫn cặm cụi, miệt mài đi kiếm miếng cơm manh áo cho đàn con nheo nhóc.
Giờ đây, khi các con đã lớn khôn, mẹ lại phải trở về với cát bụi. Một nỗi đau quặn thắt len lỏi chạm đến tận sâu trái tim mỗi người đọc.
Mẹ ơi, trong giấc mơ đêm nay
Con đã thấy mẹ về đến bên con
Con ôm mẹ thật chặt, mẹ ơi!
Khổ thơ cuối khép lại trong giấc mơ của người con. Trong giấc mơ ấy, cậu đã được mẹ an ủi, vỗ về và chở che như thuở còn thơ bé. Giọt nước mắt nóng hổi rơi trên má, hòa cùng dòng nước mưa mát dịu. Nó cuốn trôi hết bao muộn phiền, lo âu, để lại tâm hồn người con sự nhẹ nhõm và thoải mái.
Bài thơ "Ca dao nhớ mẹ" của Đặng Toán đã đem đến cho người đọc những cảm xúc lắng đọng về tình mẫu tử thiêng liêng. Bằng việc sử dụng thể thơ lục bát truyền thống, ngôn ngữ giản dị, hình ảnh quen thuộc, tác giả đã khắc họa thành công nỗi nhớ mẹ da diết của người con. Qua đó, gửi gắm cho chúng ta bức thông điệp ý nghĩa về tấm lòng yêu thương, kính trọng và biết ơn sâu sắc dành cho đấng sinh thành.