giup to voi

Yến Phương

Đoạn trích "Ngôi nhà bỏ ngỏ" của Phan Cẩm Thượng mở ra một không gian vừa thực tại vừa mang đậm dấu ấn tâm trạng. Hình ảnh ngôi nhà cổ kính, với những chi tiết kiến trúc gợi nhắc về một thời đã qua, hiện lên như một chứng nhân lặng lẽ của dòng chảy thời gian và những biến đổi trong đời sống con người. Qua những dòng miêu tả tỉ mỉ, tác giả không chỉ vẽ nên một không gian vật chất mà còn khơi gợi những cảm xúc sâu lắng về sự tàn phai, hoài niệm và cả những giá trị văn hóa bền vững.

Ấn tượng đầu tiên mà đoạn trích mang lại là vẻ đẹp trầm mặc, nhuốm màu thời gian của ngôi nhà. Những "bên cạnh những ngôi nhà thiêng liêng kia, còn có những kiến trúc để vui chơi, giải trí hoặc chẳng nhằm mục đích rõ rệt" cho¹ thấy sự đa dạng trong kiến trúc làng quê, nhưng ngôi nhà được nhắc đến lại mang một vẻ "cộng lặng hai tầng với vòm cong bán cầu, rêu phong phủ kín có lẽ từng ở đâu làng". Sự đối lập giữa những kiến trúc "vui chơi, giải trí" và ngôi nhà "cộng lặng" gợi lên một không gian tĩnh tại, tách biệt. Hình ảnh "rêu phong phủ kín" không chỉ diễn tả sự cũ kỹ, hoang phế mà còn như một lớp áo thời gian bao bọc, lưu giữ những ký ức xa xôi.

Cách tác giả miêu tả các chi tiết kiến trúc càng làm nổi bật vẻ đẹp đặc biệt của ngôi nhà. "Đôi câu đối trên gỗ tưởng giới thiệu thuần phong mỹ tục" dù "chẳng cách hoàn toàn tương đối" nhưng vẫn gợi lên những giá trị văn hóa truyền thống, những nếp sống tốt đẹp của cha ông. "Không tường ngăn nối liền cổng, cũng không có cửa" tạo cảm giác cởi mở, hòa mình với thiên nhiên, nhưng đồng thời cũng gợi lên sự thiếu vắng hơi người, sự bỏ ngỏ. Đặc biệt, hình ảnh "bầu trời nhỏ" rất đỗi tự hào về "vần minh ảo từ nước đọng của mình" là một ẩn dụ đầy sức gợi. Nước đọng, vốn là hình ảnh của sự tĩnh lặng, nhỏ bé, lại tự hào về "vần minh ảo", có lẽ là vẻ đẹp phản chiếu, hư ảo nhưng vẫn chứa đựng một giá trị riêng, một vẻ đẹp tiềm ẩn.

Sự sống động hiếm hoi còn sót lại trong không gian tĩnh mịch của ngôi nhà được thể hiện qua hình ảnh "Tấm bia đá xanh với hai chữ 'hạ mã' (xuống ngựa) yêu cầu mọi người tôn trọng những tập tục cần thiết". Dấu tích xưa cũ này như một lời nhắc nhở về những quy tắc, lễ nghi đã từng được coi trọng, dù giờ đây có lẽ đã phai nhạt. "Toà thuỷ đình thơ mộng đổ bên phương trên mặt nước, lúc hội hè sẽ là nơi diễn múa rối nước" gợi nhớ về những sinh hoạt văn hóa cộng đồng sôi nổi trong quá khứ, nhưng hiện tại chỉ còn là hình ảnh của sự đổ nát, tàn phai.

Những chi tiết về sự bỏ ngỏ càng làm tăng thêm cảm xúc tiếc nuối và suy tư. "Chiếc cầu cong có mái ngói gọi là 'đình kiều', dẫn khách lên núi hái lộc tiên, hoặc ra đảo nhỏ ngắm hoa" giờ đây "chắc chắn, ai cũng muốn dừng lại tựa hàng cột cầu, hoặc ngồi xuống hàng ghế dài dãi lên can câu, ngắm mình trong bóng nước". Hành động dừng lại "ngắm mình trong bóng nước" có lẽ không chỉ là sự phản chiếu hình ảnh vật lý mà còn là sự soi chiếu vào tâm hồn, vào những suy tư về quá khứ và hiện tại. "Viền đình là toà nhà nhỏ, có cục vuông hoặc tròn trong vườn hoa" giờ đây "ta sẽ dừng đó khi trời mưa hiu hắt, hay khi nắng chói chang". Ngôi đình trở thành nơi trú chân tạm bợ, mất đi vẻ trang trọng, uy nghiêm vốn có.

Cuối cùng, hình ảnh "Giang đình ven sông, từ xa bao hiệu đây là bến đò, dành cho khách qua sông trú nghỉ" và "Những am nhỏ thanh vắng trên sườn non, trông ra bờ vực sâu thẳm, nơi các đạo sĩ ngồi uống rượu, ngâm thơ, quên lãng sự đời"² vẽ nên những không gian tĩnh lặng, ẩn dật, như tách biệt khỏi dòng chảy xô bồ của cuộc sống. Tuy nhiên, ngay cả những nơi tưởng chừng như thanh tịnh ấy cũng gợi lên cảm giác về sự "công trình nghệ thuật đồ sộ" bị bỏ hoang, về "một bài thơ lặng im".

Như vậy, đoạn trích "Ngôi nhà bỏ ngỏ" đã gợi lên trong lòng người đọc những cảm xúc phức tạp. Đó là sự tiếc nuối cho những giá trị văn hóa đang dần phai nhạt, là sự hoài niệm về một thời đã qua, và cũng là sự suy tư về sự vô thường của thời gian. Hình ảnh ngôi nhà bỏ ngỏ không chỉ là một không gian vật chất mà còn là một biểu tượng cho những gì đã từng tồn tại, từng có giá trị nhưng giờ đây đang dần bị lãng quên. Dù mang vẻ ngoài tĩnh lặng, hoang phế, ngôi nhà vẫn âm thầm lưu giữ những dấu ấn văn hóa, những câu chuyện của một thời, khơi gợi trong lòng người đọc sự trân trọng và ý thức về việc bảo tồn những giá trị truyền thống.