Động vật giữ nhiều vai trò then chốt trong hệ sinh thái tự nhiên, góp phần duy trì cân bằng, đa dạng và hoạt động ổn định của mọi môi trường sống. Có thể tóm tắt những vai trò chính như sau:
1. Thành phần chính trong chuỗi thức ăn – lưới thức ăn
- Là sinh vật tiêu thụ bậc 1 (động vật ăn thực vật), bậc 2 (ăn động vật ăn thực vật) và bậc cao hơn (ăn thịt)
- Truyền năng lượng từ sinh vật sản xuất (thực vật, tảo) lên các mức dinh dưỡng cao hơn, đồng thời giữ cho quần thể các loài cân bằng, không bị bùng phát quá mức
2. Điều tiết và kiểm soát quần thể sinh vật
- Động vật ăn thịt (chim săn mồi, ong vò vẽ, cá sấu…) giúp kìm hãm số lượng mồi, ngăn ngừa bùng phát dịch bệnh, cháy rừng do cỏ dại quá nhiều
- Động vật mồi (thỏ, cá con…) làm thức ăn cho loài săn mồi, đồng thời tạo áp lực chọn lọc tự nhiên, thúc đẩy tiến hóa ở cả hai phía
3. Vận chuyển hạt, thụ phấn và lan truyền mầm bệnh/cộng sinh
- Côn trùng (ong, bướm…), chim và dơi đóng vai trò thụ phấn cho nhiều loài cây trồng và cây rừng
- Chim, hươu nai, sóc… nuốt trái cây rồi phát tán hạt qua phân, giúp tái sinh rừng, duy trì đa dạng loài
- Một số quan hệ cộng sinh (ví dụ: nhện vệ sinh trên da cá, chim bói cá lấy thức ăn từ vảy cá) giữ cho sinh vật chủ khỏe mạnh
4. Phân giải vật chất hữu cơ và tái tạo chất dinh dưỡng
- Động vật phân hủy (giun đất, côn trùng chết, nhuyễn thể nhỏ…) xé vụn lá rụng, xác động thực vật thành mùn, cải thiện độ phì nhiêu của đất
- Quá trình này giúp chu trình cacbon, nitơ, phốt pho… diễn ra liên tục, bảo đảm dinh dưỡng cho sinh vật sản xuất và toàn bộ hệ sinh thái
5. Dự báo và chỉ thị chất lượng môi trường
- Một số loài rất nhạy với ô nhiễm (ví dụ: nhuyễn thể hai mảnh vỏ, ốc thủy sinh) được dùng làm “chỉ thị sinh học” để đánh giá độ sạch của nước
- Sự suy giảm hay xuất hiện bất thường của loài có thể báo hiệu ô nhiễm, biến đổi khí hậu hoặc mất cân bằng hệ sinh thái
6. Dịch vụ sinh thái và giá trị kinh tế – văn hóa
- Du lịch sinh thái, ngắm thú hoang dã (safari, ngắm chim), khai thác thủy sản, săn bắn bền vững… đều dựa trên nguồn động vật hoang dã
- Động vật còn gắn liền với nhiều tín ngưỡng, bản sắc văn hóa, y dược truyền thống
7. Đóng góp cho đa dạng sinh học và sức đề kháng của hệ sinh thái
- Sự đa dạng loài động vật tạo nên mạng lưới tương tác phức tạp, giúp hệ sinh thái kiên cường trước biến động (bão, hạn hán, dịch bệnh…)
- Khi một loài mất đi, rất dễ gây “hiệu ứng domino” làm suy giảm khả năng phục hồi và năng suất tổng thể của toàn cảnh quan sinh thái
Tóm lại, động vật không chỉ đơn thuần là một mắt xích trong chuỗi dinh dưỡng, mà còn là “kỹ sư sinh thái” điều tiết quần thể, chuyển hóa vật chất, lan truyền giống loài và cung cấp vô số dịch vụ sinh thái thiết yếu cho con người và mọi sự sống trên Trái Đất.