Bài thơ Ánh trăng được Nguyễn Duy sáng tác năm 1978, sau đưa vào tập thơ "Ánh trăng" đạt giải A của Hội Nhà văn Việt Nam năm 1984. Đây là một trong những bài thơ viết về tình cảm gia đình hay nhất của đời thơ Nguyễn Duy.
Cả bài thơ là lời nhắc nhở thấm thía tình cảm quý trọng, biết ơn, thuỷ chung với quá khứ gian lao, với thiên nhiên, đất nước bình dị. Tình cảm cao đẹp ấy thể hiện kín đáo qua hình tượng trăng, qua mạch tự sự trữ tình kết hợp triết lí sâu xa.
Tuổi thơ Nguyễn Duy gắn bó với đồng, với sông, với bể. Lớn lên, vào bộ đội, đi kháng chiến chống Mĩ. Những năm tháng ấy, "vầng trăng trở thành tri kỉ", "vầng trăng thành người bạn", "vầng trăng thành phần của kí ức". Những năm tháng gian khổ ấy, vầng trăng là vẻ đẹp của đất nước bình dị, hiền hậu; của thiên nhiên vĩnh hằng, tươi mát, thơ mộng. Những năm tháng ấy, vầng trăng là đồng chí, là nghĩa tình. Một mối quan hệ khăng khít không rời.
Nhưng rồi chiến tranh kết thúc, người lính trở về đô thị, quen ánh điện cửa gương, dần dần "vầng trăng đi qua ngõ/ như người dưng qua đường". Con người ta quen với cuộc sống đầy đủ, tiện nghi nên lãng quên vầng trăng từng là bạn tri kỉ một thời. Nhất là khi:
"Từ hồi về thành phố
quen ánh điện cửa gương
vầng trăng đi qua ngõ
như người dưng qua đường".
Cuộc sống hiện đại với ánh điện cửa gương làm con người ta quên hẳn người bạn tri kỉ ngày nào. Phép liệt kê, so sánh gợi tả ấn tượng sự gần gũi, thân quen, thoải mái giữa con người với thiên nhiên. Nhưng giờ đây tất cả chỉ còn là "người dưng qua đường". Không gian thành phố chật hẹp, khép kín làm con người ta quên hẳn người bạn tri kỉ ngày nào. Đó cũng là sự lãng quên đáng trách của mỗi chúng ta trước thiên nhiên, trước những gì thân thuộc tốt đẹp của cuộc sống.
Đoạn thơ cuối nói lên những suy ngẫm sâu sắc về vầng trăng và cuộc đời. Trăng vẫn tròn vành vạnh kể cả khi người vô tình lãng quên. Trăng chỉ im lặng phăng phắc chứ không oán trách. Suy cho cùng, cuộc đời cũng thế, con người với nhau đừng nên vong ân bội nghĩa. Hãy cứ nhường nhịn và bao dung cho nhau. Bởi cuộc đời này vốn đã ngắn ngủi lắm rồi.
Tóm lại, bài thơ "Ánh trăng" của Nguyễn Duy là một bài thơ hay. Giọng thơ trầm tĩnh, sâu lắng, cảm xúc dồn nén. Hình ảnh vầng trăng chứa đựng nhiều ý nghĩa sâu sắc, vừa mang tính biểu tượng, vừa giàu chất trữ tình, góp phần thể hiện chủ đề tư tưởng của tác phẩm.
Về nghệ thuật, bài thơ kết hợp hài hoà giữa biểu cảm với miêu tả, tự sự và bình luận. Giọng điệu tâm tình tự nhiên. Nhịp thơ đa dạng. Nhiều hình ảnh ví von mang ý nghĩa biểu tượng.
Qua bài thơ, Nguyễn Duy muốn nhắc nhở người đọc thái độ sống "uống nước nhớ nguồn", ân nghĩa thuỷ chung cùng quá khứ. Bài thơ vì vậy đã để lại ấn tượng thật sâu đậm trong lòng người đọc.