Trình bày cơ chế hoạt động của hệ miễn dịch không đặc hiệu và hệ miễn dịch đặc hiệu ở người. Tại sao cần tiêm vắc-xin?

Hệ miễn dịch ở người gồm hai “tầng” cơ bản: miễn dịch không đặc hiệu (bẩm sinh) và miễn dịch đặc hiệu (mắc phải). 1. Hệ miễn dịch không đặc hiệu a. Các hàng rào vật lý – hóa học: • Da là lớp vảy keratin bảo vệ, độ pH thấp trên da, dịch nhầy ở niêm mạc hô hấp – tiêu hóa. • Enzym như lysozyme trong nước mắt, dịch tiết, acid dạ dày. b. Các tế bào và cơ chế bẩm sinh: • Đại thực bào (macrophage), bạch cầu đa nhân trung tính (neutrophil): nhận diện “khuôn mẫu” chung (PAMPs) qua thụ thể PRR, thực bào vi sinh vật. • Tế bào NK (natural killer): tiêu diệt tế bào bị virus xâm nhập hoặc tế bào ung thư. • Hệ thống bổ thể (complement): chuỗi protein huyết tương hoạt hóa theo thác, tạo lỗ trên màng vi khuẩn, tăng thực bào và gây viêm. • Cytokine, interferon: tín hiệu huy động tế bào miễn dịch, ức chế sự nhân lên của virus. – Đặc điểm: phản ứng nhanh (giờ–ngày), không đòi hỏi “học trước,” không tạo được trí nhớ miễn dịch, nhằm kìm hãm vi sinh vật ngay từ khi xâm nhập. 2. Hệ miễn dịch đặc hiệu a. Thành phần chính: • Lympho B: khi gặp kháng nguyên (Ag) chuyên biệt, biệt hóa thành tế bào plasma tiết kháng thể (immunoglobulin) trung hòa hoặc đánh dấu mầm bệnh cho đại thực bào. • Lympho T: – TCD4+ (T helper): nhận Ag từ đại thực bào, tiết cytokine điều hoà đáp ứng miễn dịch, hỗ trợ lympho B và TCD8+. – TCD8+ (T cytotoxic): nhận diện và tiêu diệt tế bào biểu hiện Ag lạ (ví dụ tế bào nhiễm virus). b. Quá trình đáp ứng: • Giai đoạn cảm ứng (vài ngày): APC (đại thực bào, tế bào đuôi gai) xử lý kháng nguyên, mang lên bề mặt MHC, gặp lympho T naïve. • Giai đoạn đáp ứng hiệu quả: – Sản xuất kháng thể đặc hiệu (hình thành phức hệ, trung hòa độc tố, vi khuẩn). – Tiêu diệt tế bào mang kháng nguyên. • Giai đoạn kết thúc và hình thành trí nhớ: một số lympho B và T chuyển thành tế bào nhớ, sẵn sàng phản ứng nhanh khi tái nhiễm. – Đặc điểm: khởi động chậm (vài ngày), cực kỳ đặc hiệu với kháng nguyên, tạo được trí nhớ lâu dài, mạnh mẽ khi tái nhiễm. 3. Tại sao cần tiêm vắc-xin? • Mô phỏng “nhiễm trùng” nhẹ nhàng: vắc-xin (toàn phần, bất hoạt, tái tổ hợp, vector…) đưa vào cơ thể kháng nguyên hoặc mầm bệnh giảm độc lực/không hoạt động, kích thích hệ miễn dịch đặc hiệu mà không gây bệnh nặng. • Hình thành tế bào nhớ và kháng thể đặc hiệu trước khi tiếp xúc mầm bệnh thật sự. • Khi người tiêm vắc-xin gặp tác nhân gây bệnh, cơ thể phản ứng nhanh, kháng thể và tế bào miễn dịch đã “huấn luyện” sẽ tiêu diệt mầm bệnh, ngăn ngừa bệnh khởi phát hoặc giảm nhẹ triệu chứng. • Vắc-xin còn góp phần tạo miễn dịch cộng đồng (herd immunity), làm giảm lây lan và bảo vệ nhóm chưa tiêm (trẻ sơ sinh, người suy giảm miễn dịch). Tóm lại, miễn dịch không đặc hiệu là tuyến phòng thủ đầu tiên, còn miễn dịch đặc hiệu là lớp phòng thủ sâu có khả năng tạo trí nhớ. Tiêm vắc-xin giúp khởi động sớm và an toàn hệ miễn dịch đặc hiệu, ngăn ngừa bệnh tật hiệu quả.