Trong kho tàng văn học Việt Nam, yếu tố kỳ ảo đã trở thành một phương tiện nghệ thuật đặc sắc, góp phần tạo nên sức hấp dẫn cho nhiều tác phẩm. Hai tác phẩm tiêu biểu là "Chuyện chức phán sự đền Tản Viên" của Nguyễn Dữ và "Thạch Sanh" (truyện cổ tích) đều sử dụng yếu tố kỳ ảo nhưng với mục đích và hiệu quả nghệ thuật khác nhau.
Trước hết, "Chuyện chức phán sự đền Tản Viên" là một truyện ngắn nằm trong tập "Truyền kỳ mạn lục", được sáng tác vào khoảng thế kỷ XVI. Tác phẩm kể về cuộc đấu tranh giữa cái thiện và cái ác, giữa chính nghĩa và tà ác thông qua nhân vật Ngô Tử Văn. Trong truyện, yếu tố kỳ ảo được thể hiện qua việc xuất hiện hồn ma tướng giặc Bách hộ họ Thôi, Diêm Vương, Thổ Công,... Những nhân vật này không chỉ mang màu sắc huyền bí mà còn ẩn chứa những thông điệp sâu sắc. Hồn ma tướng giặc là hiện thân của cái ác, luôn tìm cách hãm hại người lương thiện. Diêm Vương là vị quan cai quản âm phủ, đại diện cho công lý, trừng phạt kẻ xấu. Thổ Công là vị thần cai quản đất đai, giúp đỡ người tốt.
Sự xuất hiện của những nhân vật kỳ ảo này không chỉ tạo nên sự hấp dẫn cho câu chuyện mà còn góp phần thể hiện quan niệm nhân sinh, công lý xã hội của tác giả. Qua đó, Nguyễn Dữ muốn khẳng định rằng dù là cõi trần hay cõi âm, cái thiện vẫn luôn chiến thắng cái ác, người tốt sẽ được đền đáp xứng đáng.
Ngược lại, "Thạch Sanh" là một truyện cổ tích, được lưu truyền rộng rãi trong dân gian. Truyện kể về cuộc đời của chàng Thạch Sanh, một người hiền lành, dũng cảm, bị lừa dối nhưng cuối cùng vẫn giành được hạnh phúc. Yếu tố kỳ ảo trong truyện được thể hiện qua việc xuất hiện Ngọc Hoàng, Thái tử, chằn tinh, đại bàng,... Những nhân vật này không chỉ mang màu sắc huyền bí mà còn góp phần tạo nên những tình tiết ly kỳ, hấp dẫn.
Ví dụ, Ngọc Hoàng sai Thái tử xuống đầu thai làm con của vợ chồng ông lão nghèo khổ, nhằm thử thách lòng tốt của con người. Chằn tinh là con vật hung dữ, chuyên ăn thịt người, nhưng lại bị Thạch Sanh giết chết. Đại bàng là con chim khổng lồ, bắt cóc công chúa, nhưng cuối cùng cũng bị Thạch Sanh bắn hạ.
Những sự kiện kỳ ảo này không chỉ tạo nên sự hấp dẫn cho câu chuyện mà còn thể hiện ước mơ công lý, thiện thắng ác của nhân dân ta. Thạch Sanh là hiện thân của cái thiện, luôn được giúp đỡ, cuối cùng giành được hạnh phúc.
Tuy nhiên, mặc dù cả hai tác phẩm đều sử dụng yếu tố kỳ ảo, nhưng chúng lại thể hiện những mục đích và ý nghĩa khác nhau. Trong "Chuyện chức phán sự đền Tản Viên", yếu tố kỳ ảo được sử dụng để phản ánh thực tế xã hội, phê phán những kẻ tham lam, độc ác. Còn trong "Thạch Sanh", yếu tố kỳ ảo được sử dụng để thể hiện ước mơ công lý, thiện thắng ác, niềm tin vào sức mạnh của con người.
Như vậy, yếu tố kỳ ảo trong văn học đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nên sức hấp dẫn và truyền tải thông điệp của tác phẩm. Mỗi tác phẩm sử dụng yếu tố kỳ ảo theo cách riêng, tùy thuộc vào chủ đề và tư tưởng mà tác giả muốn truyền tải.