15. Hiện tượng gen đa hiệu có thể gây ra những hậu quả gì trong chọn giống? Đưa ra một ví dụ minh họa.

Hiện tượng gen đa hiệu (pleiotropy) là khi một gen đơn lẻ ảnh hưởng đến hai hay nhiều tính trạng khác nhau. Trong chọn giống, gen đa hiệu có thể gây ra những hậu quả chủ yếu sau: 1. Ràng buộc trong chọn giống – Khi ta chọn để cải thiện một tính trạng do gen đa hiệu chi phối, có thể đồng thời làm biến động (tốt lên hoặc xấu đi) các tính trạng khác do cùng gen đó điều khiển. – Ví dụ: chọn để tăng năng suất sữa ở bò nhưng vô tình làm giảm khả năng sinh sản (tỷ lệ thụ tinh, sức đề kháng với stress) nếu cùng một gen vừa thúc đẩy sản xuất sữa vừa ức chế chức năng sinh sản. 2. Đối kháng loài tính trạng – Một mặt, gen mang lại lợi thế cho một tính trạng (ví dụ chống chịu sâu bệnh), mặt khác lại mang đến nhược điểm cho tính trạng khác (ví dụ giảm năng suất hoặc chất lượng sản phẩm). – Điều này khiến người chọn giống phải đánh đổi giữa lợi ích và bất lợi. 3. Phức tạp hoá quy hoạch chương trình lai – Cần thiết kế các chu trình lai, phân tích thế hệ con lai và sử dụng chỉ thị phân tử để tách (hoặc giảm liên kết) những hiệu ứng bất lợi mà gen đa hiệu mang lại. Ví dụ minh họa – Ở cây lúa mì hiện đại có gen Rht (Reduced height) làm thân cây thấp (giúp chống đổ ngã khi bón phân nhiều, tăng năng suất). Tuy nhiên, đột biến Rht cũng đồng thời làm giảm khả năng hấp thụ một số khoáng vi lượng, dẫn đến hạt lúa mì có hàm lượng protein hoặc một số khoáng chất thấp hơn so với giống cổ. – Như vậy, nếu chỉ chọn Rht để có thân cây ngắn và năng suất cao, người ta dễ bỏ qua hoặc không chú ý đến việc bổ sung khoáng và xử lý đất để bù đắp nhược điểm về chất lượng hạt do gen này gây ra. Kết luận: gen đa hiệu giúp tạo ra những cải tiến “mạnh mẽ” nhưng cũng mang theo rủi ro — người chọn giống phải cân bằng giữa các tính trạng được “khai thác” và các tính trạng bị “tổn thương” do cùng một gen gây ra.