Nêu được đặc điểm của các hình thức vận chuyển các chất.

Dưới góc độ sinh học tế bào, các hình thức vận chuyển chất qua màng sinh chất được chia thành hai nhóm chính—vận chuyển thụ động (không tiêu tốn năng lượng) và vận chuyển tích cực (có tiêu tốn năng lượng)—mỗi hình thức lại có những đặc điểm sau: 1. Vận chuyển thụ động a. Khuếch tán đơn thuần (simple diffusion) - Chất tan (thường là các phân tử nhỏ không phân cực như O₂, CO₂) di chuyển từ nơi có nồng độ cao sang nơi có nồng độ thấp. - Không cần protein mang hay kênh, không tiêu tốn năng lượng. - Tốc độ phụ thuộc vào chênh lệch nồng độ, tính thấm của màng. b. Khuếch tán thuận lợi (facilitated diffusion) - Chất tan (ion, phân tử lớn phân cực như glucose, aa…) di chuyển theo chiều thuận nồng độ. - Cần protein kênh (channel) hoặc protein mang (carrier), nhưng không tiêu tốn ATP. - Có tính chọn lọc cao, bão hòa (tốc độ tối đa khi tất cả protein đã bão hòa). c. Thẩm thấu (osmosis) - Chỉ riêng nước di chuyển qua màng bán thấm từ nơi có áp suất thẩm thấu thấp (ít chất tan) sang nơi có áp suất thẩm thấu cao (nhiều chất tan). - Không tiêu tốn năng lượng, phụ thuộc độ thấm của màng với nước. 2. Vận chuyển tích cực a. Vận chuyển tích cực nguyên phát (primary active transport) - Chất được bơm ngược chiều gradient nồng độ (từ nơi thấp lên nơi cao). - Cần protein bơm (ví dụ: Na⁺/K⁺–ATPase) và ATP để cung cấp năng lượng. - Quan trọng trong duy trì điện thế màng, gradient ion. b. Vận chuyển tích cực thứ phát (secondary active transport) - Dùng chính gradient ion (do bơm nguyên phát tạo ra) để đồng vận chuyển (symport) hoặc đối vận chuyển (antiport) chất khác. - Không trực tiếp tiêu thụ ATP tại chỗ vận chuyển, nhưng phụ thuộc vào gradient do ATPase thiết lập. 3. Vận chuyển số lượng lớn (thuộc loại chủ động, sử dụng màng) a. Nhập bào (endocytosis) - Tiếp nhận các hạt lớn (vi khuẩn, protein) hoặc dung dịch vào bào tương qua bào tương thực quản (vesicle). - Có hai dạng chính: thực bào (phagocytosis) và ẩm bào (pinocytosis). - Tiêu tốn năng lượng (tổ chức lại màng tế bào, xê dịch màng). b. Xuất bào (exocytosis) - Chất bên trong bào tương (hormon, men tiêu hóa…) được gói vào túi màng rồi hợp nhất với màng sinh chất để phóng thích ra ngoài. - Cần ATP để tái cấu trúc màng và vận chuyển túi màng. Tóm lại, các hình thức vận chuyển được phân biệt dựa trên: - Sự cần thiết hay không của năng lượng (ATP). - Chiều chuyển động so với gradient nồng độ. - Sự tham gia của protein màng (kênh, carrier, pump). - Khả năng chọn lọc, tốc độ và khả năng bão hòa.