"Trên đầu núi, các nương ngô, nương lúa gặt xong, ngô lúa đã xếp yên đầy các nhà kho.Trẻ em đi hái bí đỏ, tinh nghịch, đã đốt những lều quanh nương để sưởi lửa.Ở Hồng Ngài, người ta thành lệ cứ ăn Tế...

Tô Hoài là nhà văn hiện thực nổi tiếng từ trước cách mạng tháng Tám. “Vợ chồng A Phủ” là một trong ba tác phẩm được in trong tập truyện Tây Bắc – tác phẩm được giải Nhất giải thưởng hội Văn nghệ Việt Nam từ 1954 – 1955. Đó là kết quả của chuyến đi cùng bộ đội vào Tây Bắc năm 1952. Trong truyện ngắn này, nhà văn Tô Hoài đã rất thành công trong việc miêu tả diễn biến tâm lí nhân vật Mị. Điều này được thể hiện rõ nét qua đoạn văn "Trên đầu núi..."
Đoạn văn tập trung đi vào diễn biến tâm lí của Mị trong đêm tình mùa xuân với sức sống tiềm tàng mãnh liệt. Trong đêm tình mùa xuân, người ta bắt đầu thấy Mị phản kháng trở lại “Mị lén lấy hũ rượu, cứ uống ừng ực từng bát”. Tô Hoài viết: “Ngày Tết Mị cũng uống rượu”, mọi người uống, Mị cũng uống. Mị uống theo thói quen ngày xuân của người Mèo. Cách uống ừng ực từng bát ấy giống như giống như Mị uống cho bõ tức, cho nuốt hận tủi hờn. Nhà văn đã chứng tỏ là nhà văn am hiểu về tâm lý, tính cách của người dân vùng cao Tây Bắc. Bên cạnh đó, Mị còn tìm lại được những cái rung động cảm xúc bình thường ở một con người bình thường. Trong Mị thức dậy với những kí ức trong quá khứ đẹp đẽ “Ngày trước, Mị thổi sáo giỏi, Mị uốn chiếc lá trên môi, thổi lá cũng hay như thổi sáo. Có biết bao nhiêu người mê, ngày đêm đã thổi sáo đi theo Mị”. Điều này chứng tỏ Mị đã ý thức được về sự tồn tại, về cuộc đời của mình. Mị không còn sống một cách bất động, vô hồn ở nhà thống lí. Mị đã khẳng định sức sống mãnh liệt đang trỗi dậy trong tâm hồn.
Mị như lãng quên hiện tại. Người ta hát mà Mị không nghe, người ta nhảy mà Mị không thấy, rượu tan lúc nào Mị cũng chẳng hay. Từ quá khứ trở về với thực tại, Mị càng thấm thía về cuộc đời bất hạnh của mình. “Chẳng năm nào A Sử cho Mị đi chơi Tết. Mị cũng chẳng buồn đi”. Tuy nhiên, khi ý thức về sự bất hạnh của cuộc đời, Mị lại thấy lòng mình “phơi phới trở lại”. Đột nhiên vui sướng như những đêm Tết ngày trước”. “Mị nhận ra mình còn trẻ lắm và muốn đi chơi”, muốn bước ra ngoài cái ranh giới của căn buồng kín mít đã vây hãm cuộc đời Mị. Tô Hoài đã sử dụng liên tiếp các câu văn ngắn để nhấn mạnh một sự thay đổi đang diễn ra mãnh liệt trong suy nghĩ, tâm trạng của Mị. Mị ý thức được giá trị và khát vọng của cuộc đời để được sống hạnh phúc, tốt đẹp. Đây là những suy nghĩ rất tích cực, là minh chứng sống động để khẳng định sức sống mãnh liệt trong tâm hồn Mị. Càng ý thức được giá trị bản thân và càng hiểu được hiện thực tăm tối đời mình, Mị lại càng khát khao sống. Mà đỉnh cao của điều đó là lúc Mị nghĩ đến cái chết “Nếu có nắm lá ngón trong tay lúc này, Mị sẽ ăn cho chết ngay”. Mị muốn chết không phải vì chán sống mà đó là biểu hiện của lòng ham sống và khát khao được sống tốt đẹp. Suy nghĩ của Mị tuy tiêu cực nhưng lại là biểu hiểu sâu sắc của sức sống tiềm tàng mãnh liệt.
Chất thơ trong sáng tác của Tô Hoài hiện lên trước hết qua hình ảnh thiên nhiên vời vợi với những núi non, nương rẫy, sương giăng… không thể lẫn được với một nơi nào trên đất nước ta. Những chi tiết miêu tả thiên nhiên đan xen, hoà quyện trong lời kể của câu chuyện. Đoạn trích cũng miêu tả rất tinh tế một phong tục rất đẹp, rất thơ của đồng bào vùng cao là lễ hội mùa xuân tràn ngập màu sắc và âm thanh, ấn tượng nhất về màu sắc là vẻ đẹp của váy hoa, của âm thanh là tiếng sáo. Nét đặc sắc nhất của chất thơ biểu hiện ở tâm hồn nhân vật Mị. Ẩn sâu trong tâm hồn Mị, một cô gái tưởng chừng như héo hắt, sống một cuộc đời lầm lũi “đến bao giờ chết thì thôi” ấy, có ai ngờ, vẫn le lói những đốm lửa của khát vọng tự do, của tình yêu cuộc sống. Ngôn ngữ nghệ thuật của nhà văn với hàng loạt các âm thanh, các hình ảnh gợi hình, gợi cảm rất nên thơ và đậm màu sắc.
Chất thơ trong văn xuôi của Tô Hoài được tạo nên bởi sự kết hợp nhuần nhuyễn cái khí sắc lãng mạn với bút pháp trữ tình cùng cái duyên mượt mà của một văn phong điêu luyện. Bên cạnh nghệ thuật sử dụng ngôn từ, Tô Hoài còn để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng người đọc bởi khả năng diễn đạt tài tình những rung động sâu xa, tinh tế trong thế giới đa cung bậc và muôn vàn sắc thái của tình cảm. Chất thơ trong đoạn trích không những bộc lộ tài năng nghệ thuật của nhà văn Tô Hoài mà còn thể hiện tình yêu thiên nhiên và tấm lòng nhân đạo của ông với con người Tây Bắc, góp phần làm sáng tỏ cảm hứng lãng mạn cách mạng của văn xuôi Việt Nam 1945-1975.

Tô Hoài đã chứng tỏ là cây bút bậc thầy trong nghệ thuật xây dựng khắc họa tâm lí, tính cách nhân vật. Nhà văn đã đi sâu vào thế giới nội tâm của nhân vật để Mị tự độc thoại nội tâm và khẳng định thuyết phục về sức sống tiềm tàng mãnh liệt. Nhà văn như hóa thân vào nhân vật để tạo nên “tiếng nói bên trong” thuyết phục, khách quan. Tô Hoài cũng chứng tỏ là nhà văn rất am hiểu về bản sắc văn hóa phong tục, về tính cách, tình cảm của những người phụ nữ, những người lao động vùng núi Tây Bắc. Từ đó, nhà văn đã ca ngợi được sức sống mãnh liệt trong tâm hồn họ. Tô Hoài còn muốn khẳng định con người Việt Nam trên mọi miền đất nước dù ở bất cứ nơi đâu vẫn mang một sức sống mãnh liệt cao 
Thông qua hình tượng nhân vật Mị, Tô Hoài đã khắc họa rất thành công hình ảnh người phụ nữ vùng cao. Hiền lành, chất phác, yêu lao động và đặc biệt cũng rất mạnh mẽ biết vùng lên chống lại ách áp bức bóc lột tìm lại cuộc sống tự do của chính mình.